III. UČEŠĆE JEDINICA OTEČESTVENOFRONTOVSKE BUGARSKE U BORBAMA NA TLU JUGOSLAVIJE NA KRAJU RATA
1. Formiranje Bugarske narodne armije (BNA)
1.1. Politička situacija u Bugarskoj uoči 9. septembra 1944.
1.2. Raspadanje i razoružanje bugarskih okupacionih snaga na teritoriji Jugoslavije
1.3. Formiranje Bugarske narodne armije
2.1. Situacija na jugoslovenskom ratištu (septembar — oktobar 1944)
a) Niška operacija i borbe na Kosovu (oktobar—novembar) 1944)
2.2. Dejstva u istočnoj Makedoniji (početak oktobra — sredina novembra)
a) Dejstva na pravcu Kriva Palanka — Kumanovo (krivorečki pravac)
b) Dejstva na bregalničkom i strumičkom pravcu
3. Situacija na jugoslovenskom ratištu krajem 1944. i početkom 1945.
a) Dejstva na sremskom frontu (decembar 1944)
1. Formiranje Bugarske narodne armije (BNA)
1.1. Politička situacija u Bugarsko] uoči 9. septembra 1944. godine
Približavanje Crvene armije granicama Bugarske i napredovanje saveznika na zapadnom frontu, prinudilo je bugarske vladajuće krugove da traže izlaz iz vrlo teške situacije koja je zemlju vodila u nacionalnu katastrofu. Sada je i bugarskim vladajućim krugovima bilo jasno da je slom hitlerovske koalicije neminovan. Nespokojstvo je zahvatilo čitavu zemlju. . . Pokret otpora sve se više širio. . . Ekonomsko stanje u zemlji bivalo je sve teže. . . Vladajućoj klasi nestajalo je tlo ispod nogu te je, pritisnuta spoljnom i unutrašnjom situacijom, promenom vlade pokušala da očuva svoje pozicije.
Prvog juna 1944. obrazovan je novi kabinet sa Ivanom Bagarjanovim na čelu. U pristupnom govoru preko radija novi predsednik bugarske vlade nije spomenuo ni Nemačku ni savez s njom. Obraćajući se bugarskom narodu, istakao je: ». . . Učvrstimo svoje redove da bismo istrajali u borbi i da bismo živeli u novom, pravičnijem svetu!« Da bi pridobio narodne mase proklamovao je program o socijalnoj i agrarnoj reformi ne pomišljajući, naravno, na njegovo ostvarivanje.
Bugarska radnička partija pokušala je da preko svojih predstavnika utiče na Bagarjanova, a on je izrazio »punu spremnost za saradnju« i podvukao korisnost partizanskog pokreta koji treba da posluži kao »rezerva« Bugarskoj. Obećao je da će ukinuti koncentracione logore, pa je čak predložio da mu Otečestveni front odredi svog čoveka za direktora policije! Ali, Bagarjanov ne samo što nije ispunio nijedno obećanje, nego je radio sasvim suprotno: za
189
direktora policije postavio je pukovnika Kucarova, eksponiranog fašistu; potom je sledila naredba ministra Staniševa o surovom i bespoštednom obračunu s partizanima; koncentracioni logori ne samo što nisu ukinuti već su punjeni novim zatvorenicima. Jasno je bilo da su obećanja Bagarjanova i njegovo izražavanje spremnosti za saradnju sa BRP, bili samo manevar. Novi kabinet nastavio je da vodi potpuno istu staru politiku.
Shvativši igru Bagarjanova, Otečestveni front uputio je upozorenje i zahtev vladi: da prekine vezu s Nemačkom i uspostavi odnose sa Sovjetskim Savezom; da prekine ratno stanje s Velikom Britanijom i SAD; da povuče bugarske snage iz Srbije i Grčke (ali ne pominje povlačenje bugarskih snaga iz Makedonije i zapadne Trakije, jer su ovi krajevi smatrani delom Bugarske — primedba autora); da zatvori koncentracione logore. . . Međutim, na zahteve Otečestvenog fronta vlada nije ni odgovorila. [1]
lako je bilo sasvim jasno da Nemačka ne može sprečiti niti promeniti tok događaja koji su je vodili neminovnoj i brzoj kapitulaciji, vlada Bagarjanova i vladajući krugovi Bugarske još uvek su se nadali da će zbog suprotnosti interesa između Sovjetskog Saveza i Velike Britanije i SAD doći do rascepa između saveznika i da će Nemačka tako naći izlaz iz teške situacije. Zato je Bagarjanov procenjivao da Bugarska još neko vreme može da ostane verna Nemačkoj i lavira sve dotle dok se on lično ne ubedi da Nemačka i strategijski i politički gubi rat. Zbog toga je vlada Bugarske produžila da pomaže Nemačkoj i odbila zahtev sovjetske vlade od 12. avgusta 1944. da prekine diplomatske odnose sa Nemačkom. Ni u odnosu na Jugoslaviju nije promenila stav; iako je, na primer, Ministarski savet Bugarske još 25. juna 1944. doneo odluku o povlačenju bugarskog 1. okupacionog korpusa iz Srbije, korpus nije povučen sve do kraja avgusta. [2]
No, ovakva politika nije smetala bugarskoj vladi da istovremeno uspostavi kontakte i sa anglo-američkim predstavnicima
1. Arhiv VII, Mikroteka, NAV-N-T-77, F-882/5630953—60; Dimo Kazasov, n. d. str. 747—753.
2. »Otečestvenata vojna na Blgarija«, tom 1, str. 136—138.
190
u Turskoj i Kairu i traži pregovore radi sklapanja primirja — ali na pregovorima nisu postignuti nikakvi rezultati.
Krajem avgusta 1944. Crvena armija izbija na rumunsko-bugarsku granicu u Dobrudži. Vlada Bagarjanova, bojeći se da sovjetske trupe ne pređu bugarsku granicu, upotrebila je svoj poslednji adut i objavila »strogu neutralnost« Bugarske u odnosu na rat između Nemačke i Sovjetskog Saveza. O ovome je 26. avgusta obavestila obe vlade naglasivši da je bugarska vlada naredila da se razoružaju nemačke jedinice koje su iz Rumunije prelazile u Bugarsku. Međutim, i ovo je bio samo manevar bugarske vlade jer nemačke trupe nisu razoružavane, već su preko bugarske teritorije pod punim naoružanjem nadirale u Jugoslaviju. Nemačke jedinice čak su uspele da dignu u vazduh vojna skladišta i unište ratnu opremu koju nisu mogli povući za sobom, a u evakuaciji su za izvlačenje trupa i materijala koristile bugarski železnički transport. Zbog ovakvih postupaka i ovakve »neutralnosti«, sovjetska vlada je 30. avgusta uputila bugarskoj vladi vrlo oštru notu. [3] Ali, i pored svih protesta Sovjeta, vlada Muravieva, obrazovana 2. septembra 1944. godine, objavila je još jednom »strogu neutralnost Bugarske, a praktično produžila politiku svojih prethodnika. Ni vlada Muravieva nije prekinula diplomatske odnose sa Nemačkom.
U takvoj situaciji sovjetska vlada odlučuje da stavi tačku na diplomatske manevre bugarske vlade, te je 5. septembra 1944. prekinula diplomatske odnose sa Bugarskom i objavila joj rat. [4] Vlada Muravieva je odmah, u noći između 5. i 6. septembra, obavestila sovjetsku ambasadu u Sofiji da bugarska vlada prekida diplomatske odnose sa Nemačkom i zamolila sovjetsku vladu za primirje. Tek pošto je Sovjetski Savez odbacio molbu za primirje, bugarska vlada je 8. septembra objavila rat Nemačkoj. Ratno stanje protiv Nemačke stupilo je na snagu 8. septembra u 18 časova. [5]
3. Isto, str. 138—140; AVI I, Mikroteka, NAV; N-T-311, F-192/923—24, 267/197—198; Dimo Kazasov, n. d. s. 758—760.
4. »Vnešnaja politika Sovjetskovo Sojuza v period Otečestvenoj vojni«, tom II, Ogiz Gespolitizdat, Moskva, 1946, str. 181—183.
5. AVI I, Mikroteka, NAV-N-T-501, F-267/197—198.
»Otečestvenata vojna na Blgarija«, tom I, str. 140—141; Dimo Kazasov n. d. str. 764—767.
191
To je bila situacija u kojoj se Bugarska nalazila uoči devetoseptembarskog ustanka.
1.2. Raspadanje i razoružavanje bugarskih okupacionih snaga na teritoriji Jugoslavije
Nemačka vlada i Vrhovna komanda budno su pratile događaje u Bugarskoj i laviranje bugarske vlade. Da Bugarsku ne bi izazvali pre vremena, postupali su vrlo oprezno. Nemci su nastojali da dobiju što više u vremenu kako bi izvukli svoje snage koje su se pod pritiskom Crvene armije preko Bugarske povlačile iz Rumunije i kako bi ih što bolje grupisali za odbranu. Nemačka se pribojavala brzog prelaska Bugarske na stranu Sovjetskog Saveza, jer bi to dovelo u tešku situaciju i snage Grupe armija »E« u Grčkoj koje su brojale 350.000 do 400.000 vojnika. Prema nemačkoj proceni, pretila je opasnost da trupe Crvene armije preseku odstupnicu ovim snagama u Grčkoj i onemoguće im povezivanje sa snagama u Jugoslaviji. Iz tih razloga nemačka Vrhovna komanda razradila je nekoliko mogućih taktičko-strategijskih varijanti koje je zavisno od razvoja situacije trebalo primeniti protiv Bugarske. Ovo se držalo u najvećoj tajnosti i sa tim je bio upoznat samo najuži krug ljudi.
Sredinom 1944. godine, 26. avgusta, nemačka Vrhov na komanda prenela je komandi Jugoistoka Hitlerovu direktivu [6] u vezi sa situacijom u Bugarskoj. Hitler je naredio da se ni po koju cenu ne sme dozvoliti da bugarske jedinice razoružaju nemačke trupe dislocirane u Bugarskoj ili one koje su se u Bugarsku prebacivale iz Rumunije. »Na takav pokušaj odgovoriti borbom do poslednjeg čoveka i metka«, stajalo je u naredbi. Kao protivmeru, Hitler je naredio da se nemačka 1. brdska divizija prikupi za borbu oko Niša, a 4. SS policijska oklopno-grenadirska divizija za borbu oko Skoplja; motorizovane delove divizije rasporediti tako da u slučaju potrebe mogu izaći na glavnu komunikaciju i najbržim putem stići do Sofije. Komanda Jugoistoka je obaveštena da je nemačkim snagama u Bugarskoj
6. Arhiv VII, Mikroteka, NAV-N-T-311, F-191/1—238. Ratni dnevnik Grupe armija od 26. i 27. VIII 1944.
192
naređena pripravnost i grupisanje radi što organizovanije odbrane u slučaju potrebe. Okupiranje Bugarske predviđeno je pod šifrom »Hundesohn« (operacija Kučkin sin). Hitlerova direktiva predviđala je i drugu varijantu: na ugovoreni znak »Judes« (Izdajnik) razoružati bugarske snage u Srbiji i Makedoniji.
U vezi razvoja situacije u Bugarskoj komanda Jugoistoka naredila je potčinjenim komandama da, ako bugarske okupacione jedinice u Makedoniji okrenu oružje protiv nemačkih trupa, u najkraćem roku zauzmu Skoplje i obezbede železničku prugu Grdelica—Skoplje—Đevđelija. U naređenju je tačno precizirano koje će jedinice izvršiti ovaj zadatak. Predviđeno je da se ovo izvede na ugovoreni znak »Treubruch« (Verolomstvo) [7].
Pored ovih mera protiv Bugarske i varijanti operacija, Hitler je naredio da se izvede specijalna operacija »Guderijan« (Knesebeck-Leute) čiji je cilj bio da se od bugarskih oružanih snaga oduzmu tenkovi koje je Nemačka u vreme čvrstog savezništva isporučivala Bugarskoj. Međutim, zbog posledica koje bi mogle proisteći iz toga, Hitler je procenio da je razložnije po nemačke snage u ovakvoj situaciji na Balkanu, ne ubrzavati izlazak Bugarske iz »neutralnosti«, kako bi se mogle preduzeti protivmere za stabilizovanje frontova i preneti težišta dejstava snaga Jugoistoka" iz Grčke u centralni deo Jugoslavije. [8]
Nekako istovremeno otpočelo je prikupljanje snaga bugarskog 1. okupacionog korpusa u rejon Niša, Velike Plane i Smederevske Palanke, ali je naređeno da nemačke komande još uvek ne preduzimaju mere za njihovo razoružavanje, jer bi to izazvalo revolt bugarske vlade koja bi mogla narediti recipročno razoružavanje nemačkih jedinica u Bugarskoj. Zbog toga je naređena »oprezna tolerantnost«, ali preduzete su mere da nemačke jedinice posednu napuštene garnizone i preuzmu na sebe obezbeđenje komunikacije na magistrali Đevđelija—Skoplje—Niš—Beograd. Evakuacija nemačkih jedinica, ratnog materijala i opreme iz Bugarske počela je 25. avgusta preko bugarske železnice.
7. Isto, Ratni dnevnik, 26. VIII 1944.
*. Nemačke snage u Grčkoj i Jugoslaviji pripadale su snagama Jugoistoka i bile pod komandom vrhovne komande Jugoistoka.
8. Isto, Ratni dnevnik 26—31. VIII 1944.
193
Uz izvesne poteškoće oko transporta, evakuacija je tekla normalno tako da su se sve nemačke jedinice i ustanove koje su se nalazile u Bugarskoj, ili one koje su se povlačile pod pritiskom Crvene armije iz Rumunije, uspele da povuku na teritoriju Jugoslavije do 9. septembra. Magacini i oprema koji se nisu mogli evakuisati bili su uništeni na ugovoreni znak »Unterwelt« (Pakao). [9]
Tek pošto su bugarski vojni predstavnici odbili da dođu na zakazani sastanak nemačkih vojnih predstavnika u Nišu, nemačka komanda naredila je razoružavanje bugarskih jedinica i štabova 1. okupacionog korpusa u Srbiji i 5. okupacione armije u Makedoniji.
Vlada Bagarjanova, opet, naredila je 29. avgusta povlačenje 1. okupacionog korpusa iz Srbije i 7. divizije sa Halkidika, ali ne i 5. okupacione armije iz Makedonije i 2. okupacionog korpusa iz Egejske Makedonije i zapadne Trakije, smatrajući ih i dalje bugarskim teritorijama.
Glavni štab Srbije je, u duhu direktive Vrhovnog štaba narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije, naredio potčinjenim jedinicama da stupe u vezu sa štabovima bugarske okupacione vojske i predlože im da u svojim garnizonima likvidiraju nemačke i nedićevsko-četničke snage i potom sadejstvuju u borbi protiv Nemaca. Međutim, ti pregovori sa štabom bugarskog 1. okupocionog korpusa i sa štabovima njemu potčinjenih jedinica ostali su bez uspeha. Za to vreme nemačke snage su se nesmetano povukle iz Bugarske i preduzele razoružavanje bugarskog 1. okupacionog korpusa, a štab korpusa, na čelu sa komandantom korpusa i komandantima 22, 24. i 6. pešadijske divizije, zarobili. Samo u Nišu i rejonu Bele Palanke razoružano je oko 2.000 bugarskih vojnika. Bugarske okupatorske divizije bile su u punom rasulu. Vojnici su bacali oružje i municiju, ostavljali artiljerijska oruđa i vozila i bežali u planine da bi se dočepali granice između Bele Palanke i Zaječara. Tako je celokupno bugarsko teško naoružanje palo u ruke Nemcima. Neke bugarske jedinice razoružali su borci narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije, a neke su razoružavali četnici. Samo je 6. bugarska pešadijska
9. Isto, Ratni dnevnik 26. VIII — 12. IX 1944.
194
divizija uspela da se pod oružjem povuče u Bugarsku. [10]
Glavni štab narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Makedonije, takođe u duhu direktive Vrhovnog štaba narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije, još krajem avgusta pokušao je da uspostavi vezu sa komandantima bugarskih okupatorskih jedinica i pridobije ih za zajedničku borbu protiv Nemaca. U tom smislu izdato je naređenje svim jedinicama narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije. Ali, i ovi pokušaji u Makedoniji ostali su bez uspeha, jer su svi štabovi bugarskih okupacionih jedinica odbili saradnju. Jedino su jedinice prilepskog garnizona sa pukovnikom Mladenovim na čelu, posle dužih pregovora sa štabom 41. divizije narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije, 9. septembra pristale na saradnju; [11] do 24. septembra zajedno sa jedinicama narodnooslobodilačke vojske Makedonije vodile su borbu protiv nemačkih jedinica u rejonu Prilepa, a onda su se sa oko 500 da 600 bugarskih građana (porodica bugarskih činovnika i vojnih lica), pod zaštitom jedinica narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije, preko Velesa, planine Plačkovice i Pehčeva povukle u Bugarsku.
Uspostavivši devetoseptembarskim ustankom vlast u Bugarskoj, vlada Otečestvenog fronta dala je direktivu jedinicama bugarske 5. armije da zajedno sa jedinicama narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije stupe u borbu protiv Nemaca. Međutim, starešine jedinica 5. armije produžile su saradnju sa Nemcima. [12] General Popdimitrov (koji je u danima kapitulacije Bugarske zamenjivao komandanta 5, armije generala Koču Stoj an ova), stupio je u Skoplju u kontakt s nemačkim komandantom za Makedoniju, generalom
10. Arhiv VII, Mikroteka, NAV-N-T-311, F-193/437—8, F-193/714—715, F-193/975— 979; Ratni dnevnik Grupe armija F — od 3—15. IX 1944. Kratka istorija na otečestvenata vojna, Sofija 1958, str. 84—87.
11. AVII, Mikroteka, NAV-N-T-311, F-191/1—238, Ratni dnevnik 5. i 11. IX. 1944; »Oslobodilački rat«, knj. 2, str. 348; M. Apostolski. »Završne operacije za oslobođenje Makedonije«, Beograd 1953, str. 35—37.
12. AVII, Mikroteka, NAV-N-T-311, F-193/253, F-193/289, F-193/348—9; Ratni dnevnik 5. IX 1944; »Oslobodilački rat«, knj. 2, str. 348; »Otečestvenata vojna na Blgarija«, tom I, str. 259.
195
Šojerlenom, [*] i otpočeo pregovore o povlačenju 5. armije prema Bugarskoj. Popdimitrov je objasnio Šojerlenu da je objava rata Nemačkoj »simbolična«. Sporazumeli su se da bugarske jedinice ne preduzimaju nikakva dejstva protiv Nemaca, nego da se, pošto predaju garnizone Nemcima, povuku u Bugarsku.
To je omogućilo nemačkim jedinicama da bez otpora posednu važnije garnizone u Makedoniji i razoružaju veći broj jedinica bugarske 5. armije. Na komunikaciji Skoplje— —Kumanovo razoružana je 14. bugarska divizija, a u rejonu Kumanova 29. bugarska divizija. Razoružane i dezorganizovane, sa nešto oružja koje su im Nemci ostavili za odbranu od partizana, ove dve divizije pokušale su da se preko Kumanova i Krive Palanke probiju u Bugarsku. Istočno od Kumanova, jedinice narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije potpuno su ih razoružale i pustile u Bugarsku. [13]
U Bitolju su dva bataljona nemačke 279. divizije razoružala 5.500 bugarskih vojnika i starešina 53. i 55. pešadijskog puka 15. divizije i njenih prištapskih delova. [14] Neki delovi ovih pukova i inžinjerijski bataljon divizije izbegli su razoružavanje, ali su i njih u rejonu Kavadaraca, pošto su odbile sadejstvovanje protiv Nemaca, [15] razoružale jedinice narodnooslobodilačke vojske 41. divizije. Samo su se 17. divizija i 56. puk 14. divizije pod oružjem povukli iz Makedonije u Bugarsku.
Vlada Otečestvenog fronta smenila je bugarskog komandanta 5. armije Popdimitrova i postavila generala Keckarova, naredivši mu da sarađuje sa jedinicama narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije u borbi protiv nemačkih snaga. Vrhovni štab narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije, obavešten o tome, naređuje 15.
*. Komanda Grupe armija »E« poslala je krajem avgusta 1944. u Skoplje generala šojerlena da u slučaju kapitulacije Bugarske preuzme vlast u Makedoniji, zaposedne važnije komunikacijske čvorove, onesposobi bugarsku 5. armiju za akciju protiv Nemaca i rukovodi izvlačenjem snaga Grupe armija »E« kroz Makedoniju na sever.
13. AVII, Mikroteka, NAV-N-T-311, F-193/33, F-193/437—8, F-193/253, F-193/289, F-193/348-9, F-193/714—715, F-193/975—979; Ratni dnevnik od 3—12. IX 1944; »Oslobodilački rat«, knj. 2, str. 348.
14. AVII, Mikroteka, NAV-N-T-311, F-193/333—339.
15. »Osolbodilački rat«, knj. 2, str. 349; potpukovnik M. Vikov, Voennoistoričeski sbornik, Sofija 1946, str. 17—21.
196
septembra Glavnom štabu Makedonije [16] da stupi u vezu sa generalom Keckarovim radi dogovora o zajedničkim dejstvima. U duhu tog naređenja u Pehčevu je 23. septembra održan sastanak sa generalom Keckarovim. Posle analize stanja konstatovano je da se bugarska 5. armija raspala i da, izuzev jedinica prilepskog garnizona, više ne postoji kao organizovana vojna snaga. Potpisan je protokol u kome je, pored ostalog, postignuta saglasnost u sledečem: da se traži od vrhovnog komandanta narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije maršala Tita da primi bugarsku delegaciju; da se nađe rešenje za izvlačenje bugarskih jedinica prilepskog garnizona; da se za zajednička dejstva prethodno traži odobrenje maršala Tita. U protokolu je pomenuto i formiranje makedonske brigade »Goce Delčev« čiji bi borci bili Makedonci zatečeni u Sofiji. [17]
Posle povlačenja, početkom oktobra, bugarska 5. armija je rasformirana. [18] Svi napori BRP da preko komiteta i organizovanih članova ubačenih u redove vojske (upravo zbog političkog i partijskog rada na »razjedanju« bugarske fašističke vojske i njenom transformisanju u snage Otečestvenog fronta) utiče na svest bugarskih vojnika, nisu dali rezultate. Bugarska 5. armija se raspala a da nije uzela nikakvog učešća u borbi protiv nemačkog okupatora.
1.3. Formiranje Bugarske narodne armije
Trupe 3. ukrajinskog fronta prodrle su na bugarsku teritoriju u jutarnjim časovima 8. septembra 1944. godine. Ulazak sovjetskih trupa bio je od odlučujućeg značaja za obaranje fašističkog režima u Bugarskoj i uspostavljanje
16. AVU, knjiga depeša Glavnog štaba Makedonije, br. 1, depeša br. 46, list 55.
17. M. Apostolski, n. d. str. 232—238.
18. »Otečestvenata vojna«, tom I, str. 265. »Oslobodilački rat«, knj. 2, str. 287; H. K. Otečestveni front i politički kurs carskih vlada, Voennoistoričeski sbornik, Sofija 1946, br. 5—6.
197
Pri razoružanju 1, okupacionog korpusa Nemci su zaplenili: 29 artiljerijskih oruđa, 6 juriših lovačkih eskadrila, 2.300 pušaka, 70 mitraljeza, 150 puškomitraljeza, 15 minobacača i drugu ratnu opremu (AVII, Mikroteka, Ratni dnevnik Grupe armija F—od 12. IX 1944).
nove otečestvenofrontovske vlasci. Centralni komitet BRP i Glavni štab bugarske ustaničke armije sačinili su plan za oružani ustanak i preuzimanje vlasti u zemlji. Od lučeno je da se glavna dejstva usmere na Sofiju kao glavno uporište centralnih fašističkih organa vlasti i armije. U akciji koja je počela 9. septembra u 2 časa ujutro uhapšeno je dosta ministara, generala, oficira i drugih funkcionera starog režima. Oko 6 časova predsednik nove otečestvenofrontovske vlade, Kimon Georgiev, pročitao je proklamaciju bugarskom narodu i saopštio imena novih ministara. [19]
Otečestvenofrontovska vlada je istog dana naredila bugarskim snagama koje su izvršavale okupacione zadatke u Srbiji i Makedoniji da odmah stupe u borbu protiv Nemaca. No te snage — i vojne, i policijske, i upravne — već su bile u rasulu. U štab 3. ukrajinskog fronta avionom je stigla bugarska delegacija radi sklapanja primirja. Nova vlada Bugarske prekinula je diplomatske odnose s Nemačkom i objavila joj rat.
Sledečih dana u celoj zemlji otpočelo je uspostavljanje otečestvenofrontovske vlasti i stvaranje nove administracije i milicije. Pristupilo se i revolucionarnom preobražaju vojske. Ove revolucionarne promene nastale devetoseptembarskim ustankom stvorile su u Bugarskoj uslove i za dublje ekonomske promene što će sve zajedno omogućiti da se u narednom periodu otpočne sa izgradnjom socijalističkih društvenih odnosa.
Otečestvenofrontovska vlada [20] nailazila je na velike teškoće pri ostvarenju programa Otečestvenog fronta, jer su reakcionarne buržoaske snage još bile vrlo jake. Deo buržoazije pronemački nastrojene napustio je zemlju zajedno s Nemcima, a deo buržoazije anglofilski nastrojene, sa G. M. Dimitrovim Gemeto na čelu, ostao je u zemlji.
19. »Otečestvenata vojna na Blgarija«, tom 1, str. 148—161; Dimo Kazasov, n. d. str. 767—773; »Kratka istorija na Blgarija«, Sofija 1962, str. 283—284; »Kratka istorija na otečestvenata vojna«, str. 62—66.
20. U prvu vladu Otečestvenog fronta ušli su predstavnici svih partija članica Otečestvenog fronta. Vlada je imala 16 ministara od kojih; 4 iz BRP, 4 iz BZNS, 4 iz »Zveno«, 2 iz BSDP i 2 nezavisna. (»Otečestvenata vojna na Blgarija«, knj. 1, str. 159; Dimo Kazasov, n. d. str. 769—773; »Kratka istorija na Blgarija«, str. 286.)
198
Kao vođa BZNS, [21] Gemeto je pokušao da u Otečestvenom frontu od svih desničarskih reakcionarnih ministara (Nikola Petkov, Košta Lulčev, Damjan Velčev, i dr.) obrazuje »otečestvenofrontovsku opoziciju« i otvoreno se suprotstavi Bugarskoj komunističkoj partiji i njenoj rukovodećoj ulozi u zemlji, a naročito u armiji. Ova opozicija vodila je borbu protiv otečestvenofrontovskih komiteta, usprotivila se učešću Bugarske u ratu protiv Nemačke, isticala parole protiv novog poretka. Ali, prisustvo sovjetskih snaga u Bugarskoj onemogućilo je uspešno delovanje reakcionarnih snaga i, uopšte, bilo je od ogromnog značaja za učvršćenje i konsolidovanje otečestvenofrontovske vlasti. [22]
Vlada Otečestvenog fronta pristupila je stvaranju Bugarske narodne armije (BNA) od dotadašnjih partizanskih jedinica i partizanskog starešinskog kadra, dobrovoljaca, i od vojnika i starešina bivše carske armije. Početkom septembra 1944. u Bugarskoj je u partizanskim jedinicama bilo oko 20.000 partizana, a u gradovima oko 10.000 pripadnika udarnih grupa. Ukupno, sve ove snage brojale su oko 30.000 ljudi. To je bilo jezgro za organizovanje Bugarske narodne armije, [23] čiju su osnovnu snagu ipak činili pripadnici bivše carske armije. Formirane su gardijske jedinice u čiji su sastav do 9. septembra ulazili partizani i pripadnici udarnih grupa, a kasnije samo dobrovoljci. Formiranje jedinica Bugarske narodne armije odvijalo se u složenim uslovima, jer je Bugarska trebalo da nastavi sa vojnim naporima — sada protiv Nemačke — a zemlja se nalazila u teškim ekonomskim prilikama. [24] Uticaja je imala i propaganda o nepobedivosti Nemačke koja se i dalje širila, a u nekim sredinama nije shvaćena suština promena nastalih ustankom od 9. septembra; i parola buržoaske reakcije »Za hleb, mir i slobodu« imala je odjeka u nekim vojnim jedinicama, te su dezertiranje i odbijanje odlaska na front postale učestane pojave među pripadnicima bivše carske vojske — sada uključenih u Bugarsku
21. Blgarska zemedelska narodna stranka.
22. »Otečestvenata vojna na Blgarija«, tom I, str. 148—173; »Kratka istorija na Blgarija«, str. 283—289; »Kratka istorija na otečestvenata vojna«, str. 62—66.
23. »Kratka istorija na otečestvenata vojna«, Sofija 1958, str. 57 i 76—79.
24. Rošavelov, »Operativnite zadači na blgarskata vojska sled 9. septemvri 1944. godina«, Voenoistoričeski sbornik, Sofija 1946, knj. 58, str. 32.
199
narodnu armiju. Sve je ovo imalo odraza na moral jedinica Bugarske narodne armije, koja je tek prolazila kroz fazu organizovanja. [25]
Posebno težak problem za organizovanje Bugarske narodne armije predstavljao je starešinski kadar. Provereni partizanski kadrovi pretežno su vršili partijske i političke dužnosti u jedinicama, ali su i ti kadrovi bili i malobrojni i bez vojnog obrazovanja. Zbog toga je u otečestvenofrontovskoj armiji zadržan veliki broj starešinskog kadra carske vojske [26] koji je zauzeo čak i najviše komandne dužnosti — glavnokomandujući Bugarske narodne armije, komandanti nekih armija, divizija i nižih jedinica. Za glavnokomandujućeg Bugarske narodne armije postavljen je general ivan Marinov, dotadašnji komandant 15. okupacione divizije čije je sedište bilo u Bitolju; inače, u vladi Muravieva general Marinov bio je na dužnosti ministra vojnog bugarske fašističke vojske. [27]
Takav starešinski kadar trebalo je prvo prevaspitati. Neposredno posle septembarskih događaja, a i dugo posle njih, ovi se ljudi nisu mogli Iako politički preorijentisati. Bilo je dosta starih oficira koji nisu hteli, niti su mogli, da shvate i usvoje promene i novu ulogu i zadatke armije. Bilo je oficira koji su samo prividno usvojili platformu Otečestvenog fronta, a praktično su sabotirali borbu protiv Nemaca. Proces prevaspitavanja i čišćenja armije od oficira neprijateljski nastrojenih prema novom poretku u Bugarskoj tek je bio započeo i trajao je nekoliko godina; brže sređivanje stanja i odnosa ometali su i reakcionarni krugovi koji su još bili jaki i odupirali se politici i naporima Komunističke partje Bugarske. [28]
25. »Otečestvenata vojna na Blgarija«, tom I, str. 336—340, Rošavelov, n. č. str. 32.
26. »Otečestvenata vojna na Blgarija«, tom I, str. 213—214.
27. Ta divizija je za vreme čitavog narodnooslobodilačkog rata vrlo aktivno učestvovala u borbama protiv jedinica NOVJ u Makedoniji i izvršila mnogobrojne zločine nad stanovništvom. Pri obrazovanju kabineta Muravieva, general Marinov bio na dužnosti ministra bugarske fašističke vojske (»Otečestvenata vojna na Blgarija«, tom l, str. 340); Dimo Kazasov, n. d. str. 762.
28. »Kratka istorija na otečestvenata vojna«, str. 79—80; K. Kukov »Za rkovodnata rolja na Blgarskata komunističeska partija v Narodnata armija prez 1944—1947.« Voennoistoričesk sbornik, br. 1, Sofija 1962, str. 7—9.
200
U to vreme partijske organizacije u Bugarskoj narodnoj armiji nisu bile organizovane, pored ostalog i zbog toga što je opozicija u otečestvenofrontovskoj vladi bila toliko jaka da rukovodeća uloga Komunističke partije Bugarske nije bila priznata u državnoj upravi sve do II kongresa Otečestvenog fronta, aprila 1948. godine. Partijske organizacije u jedinicama Bugarske narodne armije formirane su tek 1949. godine, a do tog vremena partijski komiteti kroz razne forme nezvanično su rukovodili radom komunista u armiji. Političkim radom u BNA rukovodili su pomoćnici komandanata za politički rad; ove funkcije postepeno su uvođene kao formacijska mesta u jedinicama. [29]
Pošto su politički ciljevi zahtevali uključivanje Bugarske u antihitlerovsku koaliciju i uključivanje bugarske armije u rat protiv Nemačke, bugarska Vrhovna komanda naredila je 19. septembra da se mobilišu sve nemobilisane divizije, kao i one jedinice koje su se mogle iskoristiti u datoj situaciji. Mobilizacijska gotovost određena je za 26. septembar, ali je na zahtev sovjetske komande pomerena za 24. septembar.
Pri sprovođenju mobilizacije pojavile su se razne poteškoće: carska vojska, razbijena i rastrojena, nalazila se u to vreme po čitavoj Bugarskoj; nije bilo oružja, odeće, obuće, motornih i zaprežnih vozila, goriva i druge opreme; mobilizacijski planovi u mnogim mestima bili su poremećeni mobilizacijama do 9. septembra; neke jedinice koje je trebalo mobilisati bile su daleko od svojih mobilizacijskih mesta; veliki gubici u naoružanju i vojnom materijalu u Srbiji i Makedoniji za vreme povlačenja okupacionih snaga iz Jugoslavije još više su otežavali mobilizaciju. Mobilizacija nije tekla prema planu i zbog političke nepripremljenosti narodnih masa za rat protiv Nemaca. [30]
Ni koncentracija za ofanzivna dejstva nije izvedena najcelishodnije: neke jedinice već su bile grupisane na granici da bi je štitile od eventualnog nemačkog napada, pa se nisu mogla jednovremeno zadovoljiti oba zahteva — i odbrambeni i ofanzivni. Generalštab je naredio da jedinice
29. K. Kukov, n. č. str. 12—13.
30. Rošavelov, n. č. str. 42—52; »Otečestvenata vojna na Blgarija«, tom I, str. 338—339.
201
budu spremne za koncentraciju 1. oktobra od 00,01 čas, a nakon toga ih je trebalo razvesti na određene prostorije za napad. [31]
Svi ovi faktori uticali su na to da su se mobilizacija, koncentracija i operativni razvoj jedinica Bugarske narodne armije, uz najveća naprezanja, jedva mogli sprovesti do početka operacija.
Mobilisano ljudstvo raspoređeno je u 1S pešadijskih i 1 konjičku diviziju, u 2 konjičke brigade, 1 oklopnu (tenkovsku) brigadu i 2 granične brigade. [32] Prosečno brojno stanje divizija iznosilo je 7.000 do 7.500 ljudi. [33]
Ocenu o ulozi i zadacima bugarske otečestvenofrontovske vojske i komandnog kadra dao je Georgi Dimitrov u svom govoru u Narodnom sobranju 25. decembra 1945. godine. Po rečima Dimitrova, vojska je u prošlosti bila instrument u rukama bugarske dinastije; i u drugom svetskom ratu dvor je naterao vojsku da igra ulogu žandarma hitlerovskih razbojnika na Balkanu protiv jugoslovenske braće. »Otečestveni front, — rekao je Dimitrov, — spasao je vojsku sramote da do kraja bude potčinjena Nemačkoj i vodi bratoubilački rat. Samo je Otečestveni front bio u stanju da reorganizuje i obnovi vojsku, da joj da narodni karakter i da je načini sposobnom da posle 9. septembra okrene oružje protiv Nemaca«. Prema Dimitrovu, od 9. septembra učinjeno je dosta za obnovu, reorganizaciju i političko i borbeno jačanje vojske »...ali još predstoji uporan
31. Rošavelov, n. č. str. 52.
32. Dimitar Radulov »Prinosot na BNA za osvoboždenieto na Makedonija i Srbija, Voennoistorićeskj sbornik br. 6/1964, str. 31.
33. 1. sofijska narodnooslobodilačka gardijska divizija brojala je u to vreme 7.025 ljudi: 297 bivših partizana, 4.479 dobrovoljaca (koji su bili odslužili vojni rok), i 2.249 dobrovoljaca koji nisu dotle bili u vojsci. Brojno stanje gardijskog puka iznosilo je 1.786 ljudi. (Ivan Ivanov: Učastieto na BNA v izgonvaneto na hitlerofašističkite okupatore od Balkanite i jugoslavskite voenni istoričari, Voennoistoričeskj sbornik, br. 1/1962, str. 31—35. Brojno stanje 6. pešadijske divizije bilo je 7.604. (»Otečestvenata vojna na Blgarija«, tom I, str. 369). Brojno stanje 1. armije (1. i 2. pešadijska divizija, armijski delovi i jedinice ojačanja) 7. oktobra 1944. iznosilo je 36.548 vojnika. Kad su ovoj armiji potčinjeni i 1. sofijska narodnooslobodilačka divizija. 11. pešadijska divizija i 2. konjička divizija, njeno brojno stanje je iznosilo 73.969 vojnika. (»Otečestvenata vojna na Blgarija«, tom II, str. 121). Brojno stanje 4. armije iznosilo je oko 15.000 ljudi; kad su joj potčinjeni 7. pešadijska divizija i 2. konjička brigada, imala je oko 30.000 ljudi. (»Kratka istorija na otečestvenata vojna«, str. 163).
202
rad da se ona konačno razvije u pravu narodnu vojsku.« [34]
U govoru oficirima i pitomcima Vojne akademije, Dimitrov je podvukao da su stari monarhofašistički oficiri živeli sa drugim idejama, shvatanjima i pojmovima koje su kultivisali monarh i fašistički režim; te ljude nije tako lako politički preorijentisati niti ih učinti sposobnim da usvoje sve ono što novo vreme nosi. »Mi se nalazimo, — rekao je Dimitrov, — u teškom, u izvesnoj meri i bolesnom, procesu preporoda, preobražaja naše stare vojske, kojom su komandovali fašisti i tuđi agenti, u narodnu vojsku sa novim idejama, novim idealima. Ovaj proces otpočeo je 9. septembra i sa uspehom se nastavlja, ali još nije konačno završen. . .« [35]
Septembarske revolucionarne promene izvedene pod rukovodstvom BRP(k) i Otečestvenog fronta otvorile su proces menjanja karaktera vlasti u Bugarskoj, sa čime je počela i promena karaktera organa te vlasti — vojske, sudstva, milicije itd. Ove promene nisu se mogle sprovesti odmah, već su tekle u dugotrajnijem procesu. Pogotovu se u vojsci sve to nije moglo brzo sprovesti; tu je tek trebalo izvršiti dublji zahvat, prevaspitavati kadrove stare carske armije, menjati stara shvatanja o karakteru i ulozi oružanih snaga Bugarske i čistiti armiju od neprijatlejskih elemenata. . . Kratko rečeno — rušenje monarhofašističkog režima, septembarski događaji, uspostavljanje otečestvenofrontovske vlasti, međunarodni položaj i unutrašnja situacija u Bugarskoj posle 9. septembra, razoružanje i rasulo bugarskih monarhofašističkih jedinica u Srbiji i Makedoniji, kratko vreme za mobilizaciju i organizovanje nove bugarske narodne armije, nedovoljna politička pripremljenost naroda i vojske da učestvuju u ratu protiv Nemaca, još uvek vrlo jak uticaj buržoazije u državnoj upravi i armiji — sve su to činioci koji su morali imati adekvatan odraz i na moral i na političku i borbenu spremnost jedinica Bugarske narodne armije, i na njihovu svest o potpuno novoj ulozi i zadacima u predstojećim vojnim dejstvima protiv nemačkih snaga u nekim delovima Jugoslavije.
34. Georgi Dimitrov »Dela«, 1947, sv. III, str. 148—168.
35. Govor je održan 17. II 1946. godine. (Georgi Dimitrov, »Dela«, 1947, sv. III, str. 206—211).
203
2. Nacionalni komitet narodnog oslobođenja Jugoslavije odobrava učešće jedinica BNA u borbama na tlu Jugoslavije
Neposredno posle septembarskog ustanka Bugarska se našla skoro u potpunoj međunarodnoj izolaciji. Sa Velikom Britanijom i Sjedinjenim Američkim Državama bila je u ratnom stanju, a sa susednim balkanskim državama u vrlo složenim odnosima. Na zapadu — Jugoslavija; sa narodnooslobodilačkim pokretom Jugoslavije Bugarska je od početka rata pa sve do 9. septembra 1944. bila u neprijateljskim odnosima, a otečestvenofrontovska vlada, iako je imala neposredne kontakte, još nije bila uspostavila čvrste odnose sa jugoslovenskom vladom. Na jugu — Grčka; između Grčke i Bugarske, zbog događaja iz perioda okupacije, izgledi za iskreno sporazumevanje bili su mali. Na severu — Rumunija, sa kojom još nisu postojali nikakvi odnosi. Na istoku — Turska; mada su postojali diplomatski odnosi između ove dve zemlje, držanje bugarskih trupa u toku čitavog rata na granici prema Turskoj stvorilo je uzajamno nepoverenje. Sa Sovjetskim Savezom otečestvenofrontovska Bugarska imala je dobre odnose.
To je, ukratko, bila situacija u kojoj se Bugarska nalazila u jesen 1944. godine. Velika Britanija i SAD odbile su da priznaju Bugarsku za saveznika. Vinston čerčil je 28. septembra 1944. u govoru u Parlamentu rekao da Engleska ne želi Bugare za saveznike i da bugarski narod treba da snosi tešku odgovornost za zločine koje su počinili njegovi fašistički upravljači.
Jedini izlaz za Bugarsku bio je da se što hitnije uključi u antihitlerovsku koaliciju i uđe u rat protiv Nemačke. [36] Zato je Georgi Dimitrov 28. septembra 1944. iz Sovjetskog Saveza pisao Centralnom komitetu BRP (k):
36. »Otečestvenata vojna na Blgarija«, tom I, str. 191, 195, 196; Rošavelov, n. č, str. 35.
204
»Mi treba da znamo da će budućnost naše zemlje zavisiti, pre svega, od onog realnog doprinosa koji ćemo sada, kao narod i država, dati u opštim vojnim naporima za što brže razbijanje fašističke Nemačke, za što skoriji završetak rata i uspostavljanje novog, trajnog i pravednog mira«. [37]
U tim naporima Bugarskoj je, pored SSSR-a, pomogla i Jugoslavija, dozvolivši da Bugarska narodna armija uzme učešća u završnim operacijama protiv nemačkih snaga na delu teritorije Jugoslavije, lako nije bilo potpisano primirje saveznika sa Bugarskom, [38] predstavnici nove Jugoslavije bili su spremni da sa predstavnicima otečestvenofrontovske Bugarske razgovaraju o uzajamnoj saradnji.
Jugoslovensko rukovodstvo, sa predsednikom Nacionalnog komiteta Jugoslavije i sekretarom Centralnog komiteta KPJ i komandantom Vrhovnog štaba narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije, Josipom Brozom Titom na čelu, našlo se sada pred teškim problemom: kako će makedonski i srpski narod primiti bugarske otečestvenofrontovske trupe na jugoslovenskoj teritoriji? Pune tri i po godine taj je narod trpeo najcrnji teror pod bugarskim okupatorom. I kako sada objasniti tom izmučenom narodu da ova vojska, iako je bugarska, nije neprijateljska? Kako objasniti da sada narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije i Bugarska narodna armija imaju zajednički cilj, kao što su imali zajednički cilj jugoslovenski i bugarski partizani? Jugoslovensko rukovodstvo moralo je sa makedonskim i srpskim rukovodstvom dobro razmotriti ovaj problem i naći rešenje, tim više što je bilo kategoričkih mišljenja da će ova saradnja s Bugarima biti od veće štete nego koristi. [39] No, i pored svih tih teških okolnosti, jugoslovensko rukovodstvo odobrilo je učešće jedinica Bugarske narodne armije protiv nemačkih snaga u završnim operacijama na teritoriji Jugoslavije. Naravno, ovakvu odluku jugoslovensko rukovodstvo nije donelo zbog toga što narodi Jugoslavije nisu mogli tih poslednjih meseci rata, u sklopu opšteg razvoja vojno-političke situacije na
37. »Otečestvenata vojna na Blgarija«, tom, 1 str. 191.
38. Primirje između saveznika (Sovjetskog Saveza, Velike Britanije i SAD) sa Bugarskom potpisano je 28. oktobra 1944. godine. (»O novoj Bugarskoj«, Priručnik za političke radnike br. 1/1945. Propagandno odeljenje NOV i POJ — tekst sporazuma, str. 72—75).
39. »Pregled narodnooslobodilačkog rata u Makedoniji 1941—1944«, Beograd 1950, str. 139.
205
evropskom ratištu, sopstvenim snagama razbiti neprijatelja koji je već bio izgubio rat a jedinice narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije držale skoro tri četvrtine oslobođene jugoslovenske teritorije sa već uspostavljenom revolucionarnom narodnom vlasti; ovakvu odluku jugoslovensko rukovodstvo donelo je zbog toga što je smatralo da otečestvenofrontovskoj Bugarskoj i bugarskom narodu treba pružiti mogućnost da se uključe u antihitlerovsku koaliciju, pa makar to bilo i na kraju rata. Odlučujući se na ovaj korak, Komunistička partija Jugoslavije bila je svesna da će morati uložiti velike napore i izvršiti ogroman partijski i politički uticaj kako bi srpskom i makedonskom narodu, i borcima narodnooslobodilačke vojske, objasnila karakter nove otečestvenofrontovske Bugarske i ulogu njene nove armije. Komunistička partija Jugoslavije uspela je da svojim ogromnim autoritetom ubedi široke narodne i partijske mase da moralnu podršku otečestvenofrontovskoj Bugarskoj treba shvatiti kao izraz internacionalističke solidarnosti i kao gest dobre volje da se među balkanskim državama uspostave dobrosusedski odnosi.
Pri povratku maršala Tita iz Moskve, [40] na molbu otečestvenofrontovske vlade Bugarske, u Krajovi, u Rumuniji, održan je 5. oktobra 1944. sastanak između predsednika Nacionalnog komiteta Jugoslavije, maršala Tita, i delegata bugarske vlade Otečestvenog fronta sa Dobri Terpeševim i P. Todorovim na čelu. Maršal Tito je usvojio molbu bugarske delegacije i u ime Nacionalnog komiteta Jugoslavije odobrio učešće jedinica Bugarske narodne armije u borbi protiv nemačkih jedinica na delu teritorije Jugoslavije. U znak zahvalnosti, delegati Bugarske izrazili su spremnost da učine » ... sve za ispravljanje nepravdi koje su narodima Jugoslavije počinili reakcionarni fašistički elementi bugarske vlade i da će se u punoj meri založiti da se normalizuju
40. Vrhovni komandant NOV i POJ maršal Tito vodio je u Moskvi, septembra 1944. godine, razgovore sa sovjetskim predstavnicima; sovjetsko rukovodstvo zamolilo je maršala Tita da se založi da Nacionalni komitet Jugoslavije odobri privremeni ulazak sovjetskih trupa na jugoslovensku teritoriju, koja se graniči sa Mađarskom; istaknuto je da će sovjetske trupe biti povučene pošto izvrše svoje operativne zadatke; razgovarano je i o zajedničkim operacijama Crvene armije i NOVJ na delu Jugoslavije radi uspešnijeg razvoja sovjetskih ofanzivnih dejstava protiv nemačkih i mađarskih trupa u Mađarskoj. Po svim pitanjima postignuta je saglasnost. Povodom tih razgovora izdat je zajednički kominike koji je objavila sovjetska agencija TASS 28. septembra 1944. godine. (»Oslobodilački rat naroda Jugoslavije«, knj. 2, str. 297).
206
odnosi između bugarskog naroda i naroda Jugoslavije u duhu pune i bratske solidarnosti«. [41]
Ne samo bugarski delegati u Krajovi, već i Centralni komitet BRP(k) i istaknuti partijski i politički rukovodioci otečestvenofrontovske Bugarske, visoko su cenili ovaj prijateljski, internacionalistički i velikodušni gest maršala Tita i jugoslovenskog rukovodstva.
U pismu od 2. novembra 1944. godine [42] Centralni komitet BRP(k) odaje priznanje Josipu Brozu Titu što je stvorio jugoslovensku narodnooslobodilačku armiju koja je zadavala teške udarce nacifašističkim snagama i dala ogroman doprinos za njeno uništenje na Balkanu. Jugoslovenski narodi, kažu u pismu članovi Centralnog komiteta BRP(k), prvi su podigli zastavu za odlučnu narodnooslobodilačku borbu protiv hitlerovske Nemačke »i pokazali svim porobljenim i potlačenim narodima put ka slobodi. Na vašem svetlom primeru i naš prevareni i opljačkani narod nadahnjivao se i učio oružanoj partizanskoj borbi protiv Hitlerovih i bugarskih agenata. . .« U pismu se dalje ističe da se bugarski narod oseća krivim prema jugoslovenskim narodima, naročito prema srpskom i makedonskom narodu, što je dozvolio da bugarski fašistički upravljači stvore od Bugarske placdarm za nemačke osvajače, a od bugarske vojske Hitlerovog žandarma na Balkanu, izvršioca bezbrojnih nasilja nad jugoslovenskim narodima koji su se borili za slobodu. »Mi vam dugujemo veliku zahvalnost za pouke i bratsku pomoć koju su naši prvi partizanski odredi dobili
41. Povodom sporazuma Kabinet predsednika Nacionalnog komiteta Jugoslavije objavio je posebno saopštenje:
»5. oktobra 1944. održan je sastanak između predsednika Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije Josipa Broza Tita i delegata bugarske vlade Otečestvenog fronta na čelu s ministrom g. Dobri Terpeševim i Petre Todorovim. Razgovori su tekli u srdačnom i prijateljskom tonu i u duhu obostranog razumevanja.
Postignuta je saglasnost:
1. O vojničkoj saradnji u borbi protiv zajedničkog neprijatelja — nemačkog osvajača;
2. Da će se sva pitanja koja proističu iz savezničkih odnosa i prijateljske saradnje Bugarske i Jugoslavije rešavati u duhu bratstva i zajedničkih interesa naroda Jugoslavije i bugarskog naroda . . .«
Dalje je u saopštenju izneta citirana izjava bugarskih delegata.
(AVII, K. GŠ 4, reg. br. 4—4/5; »Pregled narodnooslobodilačkog rata u Makedoniji», str. 142).
42. Istorijski arhiv KPJ, tom VII, dok. 131.
207
od vas. . .« U pismu se podvlači da je bugarski narod spreman da učini sve kako bi se što pre izbrisali tragovi prošlosti i prokrčio put za neraskidivo prijatejlstvo i bratski savez sa jugoslovenskim narodima.
Dobri Terpešev, predsednik bugarske delegacije na zasedanju Antifašističke skupštine narodnog oslobođenja Srbije održane od 9. do 12. novembra 1944. godine u Beogradu, još jednom je maršalu Titu izrazio zahvalnost vlade Bugarske što je dozvolio bugarskoj vojsci da zajedno sa jugoslovenskom vojskom učestvuje u borbi protiv nemačkih trupa i na taj način omogući bugarskom narodu da »zbriše onaj krvavi žig koji su mu udarili na čelo bugarski fašisti. Mi činimo sve što je mogućno da naša vojska zasluži vaše poverenje«. [43] Ovakvo priznanje izrazio je i Vasil Kolarov 17. septembra 1944. godine podnoseći zahtev za učešće Bugarske narodne armije u borbama protiv nemačkih snaga na teritoriji Jugoslavije. [44]
Posle potpisivanja sporazuma u Krajovi, došlo je do niza sastanaka između jugoslovenskih i bugarskih vojnih rukovodstava radi dogovora o učešću bugarskih jedinica u predstojećim operacijama.
2.1. Situacija na jugoslovenskom ratištu (septembar-oktobar 1944)
Dejstva jedinica Bugarske narodne armije na delu teritorije Jugoslavije počela su oktobra 1944. godine, u vreme kada je sudbina hitlerovske Nemačke već bila rešena, kada su glavninu nemačkih snaga već razbile jedinice Crvene armije, kada su savezničke snage i sa istoka i sa zapada nanosile poslednje udarce ostacima nemačke vojske, kada su u Srbiji, Makedoniji, na Kosovu, u Crnoj Gori, na otocima i jadranskoj obali već počele, ili su bile pri kraju, završne operacije narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije za konačno oslobođenje zemlje. Jedinice Bugarske narodne armije uključile su se u te operacije, dobivši određene zadatke, utvrđene na sastancima između jugoslovenskih i bugarskih štabova.
43. »Politika«, 12. novembra 1944.
44. Vasil Kolarov, »Protiv hitlerizma i njegovih bugarskih slugu«, Sofija 1947, str. 661—662. (prevod).
208
Bez obzira na činjenicu što su jedinice Bugarske narodne armije u operativnom pogledu bile potčinjene 3. ukrajinskom frontu, one su dejstvovale prema planu operacija koji je za konačno oslobođenje zemlje sačinio Vrhovni štab narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije.
Krajem septembra i početkom oktobra 1944. godine narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije imala je 15 korpusa sa 50 divizija (sredinom oktobra ima 17 korpusa sa 52 divizije), veliki broj brigada, partizanskih odreda i vojno-teritorijalnih jedinica i Korpus narodne odbrane — ukupno preko 400.000 boraca [*]), a držala je skoro tri četvrtine oslobođene teritorije Jugoslavije. Na toj teritoriji vodio se svenarodni rat. U Jugoslaviji je postojala izgrađena narodna revolucionarna vlast — od narodnooslobodilačkih odbora u selima pa do Antifašističkog veća narodnog oslobođenja Jugoslavije, najvišeg organa vlasti. Borbu naroda Jugoslavije priznale su sve progresivne snage sveta a jugoslovensko ratište tretirano je kao deo savezničkog fronta.
U to vreme, u jesen 1944. godine, na onom delu fronta u istočnim krajevima Jugoslavije na kome je bilo planirano i učešće jedinica Bugarske narodne armije, dejstvovale su jake jedinice narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije, kaljene u toku četvorogodišnjeg rata u neprekidnim borbama protiv okupatora i kvislinga; krajem septembra 1944. godine samo u Srbiji bilo je usmereno prema Beogradu devet divizija narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije. [45]
Pod neposrednom komandom Vrhovnog štaba narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije bili su 1. proleterski i 12. korpus (u zapadnoj Srbiji i Šumadiji); 2. korpus (u Crnoj Gori, Sandžaku i Hercegovini); 3. korpus (u istočnoj Bosni) i 5. korpus (u zapadnoj i srednjoj Bosni). Ostale snage bile su pod neposrednom komandom regionalnih štabova. Pod komandom Glavnog štaba Srbije — 13. i 14. korpus i 2. proleterska divizija; pod komandom Glavnog
*. Već krajem 1944. i početkom 1945. narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije odnosno Jugoslovenska armija brojala je oko 800.000 boraca.
45. »Oslobodilački rat naroda Jugoslavije«, knj. 2, str. 274—295; Sovjetski i jugoslovenski istoričari: »Beogradska operacija«, Beograd 1964, str. 68—81; general Petar Bojović, »Izvrtanje istorijske istine«, VIG, br. 6, 1960.
209
štaba Hrvatske — 4, 6, 8, 10. i 11. korpus; pod komandom Glavnog štaba Slovenije — 7. i 9. korpus i jedinice 4. operativne zone; pod komandom Glavnog štaba Makedonije — 15, 16. i Bregalničko-strumički korpus; pod komandom Glavnog štaba Vojvodine — grupa brigada i partizanskih odreda; pod Operativnim štabom Kosova i Metohije — grupa brigada i partizanskih odreda; pod komandom Štaba Ratne mornarice narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije bile su jedinice ratne mornarice na Jadranskom moru. Pored ovih snaga, svi štabovi su raspolagali većim brojem samostalnih brigada, te partizanskim odredima i drugim teritorijalnim jedinicama. [46]
Razvoj situacije na savezničkim frontovima, a posebno na Balkanu — izbijanje snaga 3. i 2. ukrajinskog fronta Crvene armije na jugoslovensko-rumunsku i jugoslovensko-bugarsku granicu, uspešna dejstva jedinica narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije, sve snažniji razmah oružane borbe u Albaniji i Grčkoj, i otpadanje carske Bugarske iz hitlerovske koalicije — dovelo je u vrlo težak položaj nemačke snage, posebno Grupu armija »E« u Grčkoj. Zbog toga je nemačka Vrhovna komanda bila prinuđena da početkom septembra 1944. odobri Grupi armija »E« povlačenje iz Grčke na sever: u sastavu Grupe armija »E« nalazila su se tri armijska korpusa (22, 68. i 91.), dve samostalne više komande (svaka od po dve divizije), oko 35 do 40 samostalnih bataljona i 100 obalskih baterija. Ukupna jačina ovih nemačkih snaga, prema približnoj proceni, iznosila je oko 350.000 vojnika kopnene vojske, oko 50.000 vazduhoplovaca i 30.000 do 40.000 pripadnika mornarice. Na početku povlačenja pod komandu Grupe armija »E« stavljen je i 21. armijski brdski korpus koji se nalazio u Albaniji. Prema Hitlerovoj direktivi od 3. oktobra, trebalo je da ove nemačke snage organizuju odbranu na »plavoj linijiSkadar—Skoplje— —Klisura i uspostave vezu sa armijskom grupom »Srbija«. Ali, razvoj događaja poremetio je taj Hitlerov plan. [47]
Krajem septembra 1944. nemačke jedinice na teritoriji Jugoslavije imale su ovaj raspored:
— armijska grupa »Srbija« (korpus »Miler« i korpus »Šnekenburger«) — u Srbiji i Banatu; 11. poljska vazduhoplovna
46. »Beogradska operacija», str. 79—80.
47. »Oslobodilački rat naroda Jugoslavije«, knj. 2, str. 295—296 i 350.
210
pešadijska divizija — u rejonu Carevo Selo—Kriva Palanka—Kumanovo—Štip; delovi 22. pešadijske divizije — u rejonu Strumice i u pokretu od Soluna;
— u pokretu iz Grčke: 117. lovačka divizija (sa prednjim delovima kod Đevđelije) i 104. lovačka divizija (sa prednjim delovima kod Bitolja);
— 21. brdski armijski korpus: 181. pešadijska divizija u rejonu Podgorica—Boka kotorska —Bar—Skadar; ostaci 21. Ss brdske divizije »Skender-beg« — na Kosovu i u Metohiji i delom u zapadnoj Makedoniji; 297. pešadijska divizija u Strugi i Debru, a glavnina u Albaniji.
U ostalim krajevima Jugoslavije bili su 5. i 15. brdski armijski korpus, 69. specijalni armijski korpus, 97. armijski korpus, jedinice 18. korpusne oblasti i ratna mornarica.
Ukupna jačina nemačkih snaga u Jugoslaviji krajem septembra 1944. godine iznosila je, prema nepotpunim podacima, 14 kompletnih i 8 nekompletnih divizija, veliki broj raznih bataljona i pukova sa oko 270.000 do 300.000 vojnika, i oko 30.000 vojnika u sastavu delova 5 mađarskih divizija — u Bačkoj, Baranji i Međumurju. Ove su se snage u toku oktobra i novembra znatno povećale trupama Grupe armija »E« koje su se izvlačile iz Grčke preko Jugoslavije. [48]
Osim okupatorskih snaga, u Jugoslaviji je bilo i jakih kvislinških formacija — ustaških, domobranskih, četničkih, nedićevskih, belogardejskih, balističkih i muslimanskih (fašistička milicija). [49]
Ukupne snage svih neprijateljskih jedinica iznosile su oko 570.000 do 630.000 vojnika prema 400.000 boraca narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije. Međutim, zbog raspadanja formacija domaćih izdajnika, i zbog velikog priliva novih boraca u jedinice narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije, ovaj odnos snaga brzo se menjao u korist narodnooslobodilačke vojske. [50]
48. »Beogradska operacija«, str. 81.
49. Isto, str. 81.
50. Isto, str. 81.
211
U duhu plana Vrhovnog štaba narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije da se što pre oslobode Srbija i Beograd, te Makedonija, Crna Gora, Kosovo i drugi krajevi, i poremete nemački planovi za izvlačenje snaga iz Grčke i povezivanje fronta s armijskom grupom »Srbija«, bugarska 1, 2. i 4. armija dobile su zadatak da učestvuju u borbama na području Leskovac—Niš i u borbama u istočnoj Makedoniji. Na područjima u kojima se predviđalo učešće jedinica Bugarske narodne armije dejstvovale su jake snage narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije: 13. korpus i delovi 14. korpusa, 2. proleterska divizija, Bregalničko-strumički korpus i delovi 16. korpusa. Ostale snage narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije bile su raspoređene ovako: 14. korpus sa sovjetskom 57. armijom u borbama za oslobođenje dela istočne Srbije; 1. proterski i 12. korpus sa delovima 3. ukrajinskog fronta u borbama za oslobođenje istočne Šumadije i Beograda; 15. korpus za oslobođenje zapadne Makedonije; 16. korpus za oslobođenje doline Vardara, sa Velesom i Skopljem; 2. korpus za oslobođenje Crne Gore i Sandžaka; 8. korpus za oslobođenje Dalmacije. . . [51]
a) Niška operacija i borbe na Kosovu (oktobar-novembar 1944.)
Komandant nemačke arimijske grupe »Felber«, da bi održao moravsko-nišavsku dolinu i prihvatio snage iz sastava Grupe armija »E« koje su se iz rejona Skoplja probijale preko Kumanova, krajem septembra uputio je iz Šumadije u rejon Niša 7. SS diviziju »Princ Eugen« (bez 14. puka).
Odmah po dolasku 7. SS divizije oživela je neprijateljska aktivnost u dolini Južne Morave. Manje nemačke jedinice iz Stalaća i četničke snage iz rejona Aleksinca težile su da obezbede komunikaciju Niš—Stalać, a nemačka 11. vazduhoplovno-pešadijska divizija, po izbijanju u rejon Kumanova, ugrozila je Vranje. Radi obezbeđenja Niša, 7. SS divizija preduzela je 2. oktobra nastupanje prema Vlasotincu, savladala otpor 8. i 10. brigade 22. divizije narodnooslobodilačke vojske i jednog bugarskog puka, i 6. oktobra
51. Isto, str. 123—124.
212
zauzela Vlasotince organizujući odbranu na liniji Vlasotince—Ravna Dubrava. Jedinice 22. divizije narodnooslobodilačke vojske povukle su se prema Babičkoj gori, severoistočno od Leskovca. Istovremeno, u prodoru iz Niša prema Beloj Palanci, nemačka kolona jačine puka izbila je u visinu Bele Palanke i Draževa i na toj liniji organizovala odbranu. [52]
Vrhovni komandant narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije, ceneči strategijski značaj Niša i doline Južne Morave za dalji razvoj operacija, naredio je 6. oktobra komandantu Glavnog štaba Srbije da pripremi 13. korpus narodnooslobodilačke vojske za brzo oslobođenje Niša, tog važnog komunikacijskog čvora na Balkanu. U naredbi je naglašeno da se napad na Niš mora izvršiti kad i napad na Beograd kako bi se Nemcima onemogućilo manevrisanje snagama koje su držale ova dva najvažnija uporišta. Na Beograd su upućene glavne snage NOVJ.
Plan za zauzimanje Niša, donet u Krajovi, detaljno je razrađen 7. oktobra u Pirotu, u Štabu 13. korpusa narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije. [53] Zamisao operacije bila je sledeća: zatvarajući južnomoravski pravac kod Vranja i Bujanovca s juga, i u rejonu Stalaća sa severozapada — izolujući snage protivnika u rejonu Vranja, Leskovca i Niša — jugoslovenske i bugarske jedinice imale su zadatak da usaglašenim dejstvima okruže i unište snage neprijatelja u rejonu Niša.
Trebalo je da 13. korpus i deo snaga 14. korpusa narodnooslobodilačke vojske okruže Niš s juga, zapada i severa i da zajedno sa sovjetskim jedinicama 1. gardijskog utvrđenog rejona 3. ukrajinskog fronta napadnu niški garnizon. Deset jugoslovenskih partizanskih odreda koji su dejstvovali u tim rejonima dobili su zadatak da
52. »Oslobodilački rat naroda Jugoslavije«, knj. 2, str. 303—304.
53. Knjiga depeša Glavnog štaba Srbije, AVII, k. 184, dok. br. 20—14/1 »Oslobodilački rat naroda Jugoslavije«, knj. 2, str. 304.
213
pojačaju napade na neprijateljske komunikacije. Druga proleterska divizija narodnooslobodilačke vojske imala je zadatak da dejstvuje na komunikacijama u dolini Južne Morave severozapadno od Niša.
Druga bugarska armija imala je zadatak da zatvori obruč oko Niša i da grad napadne sa istoka i jugoistoka. Na pravcu Surdulica—Vranje—Bujanovac jedna bugarska divizija i 46. divizija narodnooslobodilačke vojske bile su dužne da sprečavaju povlačenje neprijateljskih snaga iz Grčke i Makedonije i da štite levi bok jedinica narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije i bugarske 2. armije koje su dejstvovale u pravcu Niša. [54]
Operacije prema ovom planu Vrhovnog štaba narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije počele su 8. oktobra. Na Vlasotince je sa severa napadala 22. divizija narodnooslobodilačke vojske; predviđeno je bilo da joj sadejstvuje 31. pešadijski puk bugarske 12. divizije. Međutim, bugarske snage nisu sadejstvovale, te je 22. divizija u dvodnevnim borbama pretrpela prilične gubitke. Nadirući prema Vlasotincima, 1. vlasotinačka brigada narodnooslobodilačke vojske prodrla je 10. oktobra do severnog dela grada, a zatim je zajedno sa tenkovskim pukom bugarske oklopne brigade, koji je toga dana uveden u borbu, i uz podršku sovjetske avijacije, oslobodila Vlasotince. Nemci su se povukli prema Leskovcu, na levu obalu Južne Morave. U međuvremenu, ostale jedinice 22. divizije narodnooslobodilačke vojske, nadirući prema Babičkoj gori, oslobodile su noću između 10. i 11. oktobra sela Stupnicu, Jasenovo, Gornju i Donju Kupinovicu. Pridržavajući se zajedničkog plana, 47. divizija narodnooslobodilačke vojske napala je 10. oktobra neprijatelja u Leskovcu i ovladala spoljnom linijom odbrane, što je primoralo nemačke snage da noću između 10. i 11. oktobra počnu izvlačenje prema Nišu. Posle kraćih borbi sa nemačkom zaštitnicom, 15. brigada 47. divizije narodnooslobodilačke vojske 12. oktobra u 11 časova oslobodila je Leskovac. Sat kasnije, u 12 časova, prešao je Moravu izviđački bataljon bugarske oklopne brigade, a kasno uveče stigla je i oklopna brigada.
Osmog oktobra jedinice bugarske 2. armije potisnule su prednje delove nemačkih jedinica i izbiie ispred Kalne,
54. »Beogradska operacija», str. 182—183; »Oslobodilački rat naroda Jugoslavije«, knj. 2, str. 304—305; »Otečestvenata vojna na Blgarija«, tom I, str. 341.
214
Bele Palanke i Ravne Dubrave. Sa ove linije bugarske jedinice prešle su u napad, ali do 11. oktobra nisu uspele da probiju nemačku odbranu. Front je neznatno pomeren na pravcu 6. i 4. divizije — prema Beloj Palanci i Ravnoj Dubravi. Štab 3. ukrajinskog fronta intervenisao je zbog neaktivnosti bugarskih jedinica i naredio bugarskoj 2. armiji da se jače angažuje u borbama na pravcu Niša. [55]
Nekako istovremeno, 10. oktobra, štab 22. divizije obavestio je štab 13. korpusa narodnooslobodilačke vojske da ». . . Bugari ne dozvoljavaju da pređemo ispred njih. Prete da će pucati na nas ako budemo prešli. Komandant 31. bugarskog puka otvoreno radi u korist Nemaca. . .« [56]
Komandant 13. korpusa narodnooslobodilačke vojske odmah obaveštava Glavni štab Srbije da je nastupanje 22. divizije znatno otežano sporim nastupanjem Bugara i da je komandant bugarskog 31. puka izjavio da ne dejstvuje jer još nije dobio naređenje za napad; predlaže, da bi se bugarski vojnici pokrenuli, da se u njihove jedinice upute sovjetski ili jugoslovenski oficiri. [57]
Rukovodeći operacijama za oslobođenje Niša, i želeći da spreči nesmetano izvlačenje nemačkih jedinica iz Niša, Glavni štab Srbije naredio je da: 22. divizija dejstvuje desnom obalom Južne Morave i izbije na Barbašku reku; 24. divizija oslobodi sela Doljevac, Mekiš, Balajnac, Aleksandrovo i Potok; 2. proleterska divizija južno od Stalaća da preseče komunikaciju Niš—Beograd. Dejstvujući prema ovom naređenju, 22, 24. i 47. divizija izbile su 11. oktobra na liniju Barbaška reka—Pukovac—Mekiš—Aleksandrovo—Potok. Izbivši na oko 9 km zapadno i 15 km južno od Niša, jugoslovenske snage našle su se u povoljnom položaju za napad na grad.
55. »Oslobodilački rat naroda Jugoslavije«, knj. 2, str. 305.
56. AVII, k. 1051, reg. br. 2—21/5.
57. U depeši stoji: »22. divizija se i danas nalazi zapadno od komunikacije Vlasotince — Ravna Dubrava na položajima Crnotovo — Crna Bara — Vita Kruška. Zbog toga što Bugari skoro ne kreću napred i naše moramo zadržati. Pored toga među bugarskim komandantima ima još priličan broj u najmanju ruku sabotera. Komandant 31. puka, koji se nalazi na našem krilu, kaže da čak ni naređenje za napad nije dobio. Interesovaii smo se i kod njihovog štaba armije. Ako se misli da se Bugari poteraju u borbu, onda treba u njihove štabove da dođe veći broj sovjetskih ili naših oficira. Inače, nemački jedan bataljon je u stanju da njihovu čitavu diviziju zadržava kolikogod hoće«... (AVII, k. 184, reg. br. 30—14/1).
215
Posle intervencije Štaba 3. ukrajinsko fronta, jedinice bugarske 2. armije prešle su 11. oktobra ponovo u napad. U međuvremenu, Nemci su se povukli nešto zapadnije, na liniju Jalovik Izvor —Draževo—Toponica—Veliki Vrtop— —Gornje Dragovlje, ostavljajući na ranijim položajima zaštitne delove. Toga dana, bugarska 9. divizija ovladala je selima Kalnom i Jalovik Izvorom, 6. divizija zauzela Belu Palanku i izbila na liniju Novo Selo—Duboka padina, a 4. divizija ovladala selom Ravna Dubrava i do mraka dostigla liniju Veliki Krčimir—Popovo guvno. Za to vreme se 12. divizija prebacila u rejon Leskovca, a oklopna brigada južno od Brestovca. Tako su bugarske jedinice 11. oktobra bile udaljene od Niša oko 32 do 35 km. [58]
Radi usklađivanja dejstava sa bugarskim jedinicama, Glavni štab Srbije naredio je svojim divizijama, koje su bile znatno bliže Nišu, da napredovanje usklade prema nastupanju jedinica bugarske 2. armije.
U međuvremenu, zbog teškog položaja nemačkih jedinica u istočnoj Srbiji, i zbog povlačenja jedinica Grupe armija »E« dolinom Ibra (jer im je dolina Morave bila presečena), komandant 7. SS divizije »Princ Eugen« odlučio je da napusti Niš i preduzme odstupanje preko Južne Morave ka Prokuplju i dalje na zapad. Izvlačenje ovih nemačkih snaga pod zaštitom slabijih delova i artiljerije koja je dejstvovala iz Niša, počelo je noću između 11. i 12. oktobra i nastavilo se sutradan. Zapadno i jugozapadno od Niša 47. divizija narodnooslobodilačke vojske vodila je vrlo teške borbe protiv nemačkih jedinica i, uz podršku artiljerije bugarske oklopne brigade, 13. oktobra zauzela Kočane i čečinu; 24. divizija narodnooslobodilačke vojske na odseku Doljevac—Mramor odbila je pokušaj nemačkih jedinica da se probiju ka Prokuplju. Glavnina 7. SS divizije izvršila je 13. oktobra pritisak na 24. diviziju i probil a se ka Aleksandrovu; da bi sprečila dalji prodor, 47. divizija prešla je reku Toplicu i zadržala nemačke snage koje su već prodrle prema Jugbodanovcu.
Komanda 7. SS divizije izvukla je svoje glavne snage prema Prokuplju ostavljajući u Nišu slabije zaštitne delove. Ovo su iskoristile 22. divizija narodnooslobodilačke
58. »Oslobodilački rat naroda Jugoslavije«, knj. 2, str. 306—307.
216
vojske i bugarske jedinice: potiskujući nemačke slabije zaštitne delove, 10. i 12. brigada 22. divizije narodnooslobodilačke vojske prodrle su 14. oktobra oko 11 časova u južni i jugoistočni deo grada, a u 13 časova u centar grada; zatim su u Niš prodrle 26. i 8. caribrodska brigada 1, — uz sadejstvo 23. brigade 45. divizije, tenkova sovjetske 223. divizije koji su prodrli sa severa, i bugarske 6. divizije koja je prodrla sa istoka — oko 16 časova potpuno oslobodile grad. [59]
Za to vreme, glavnina 7. SS divizije, probijajući se ka Prokuplju, naišla je na otpor 47. i 24. divizije narodnooslobodilačke vojske, koje su je okružile na prostoru između Mramora i Jugbogdanovca. Okružene nemačke snage napala je sovjetska avijacija, a zatim su ih jedinice 47. i 24. divizije, uz podršku dva bataljona bugarske oklopne brigade iz rejona Merošinskog brda, potpuno razbile. Samo mali deo nemačkih snaga, uglavnom iz sastava 13. puka 7. SS divizije, uspeo je da se probije ka Prokuplju; ostali su bili uništeni ili zarobljeni, ili su uspeli da se povuku ka planini Jastrebac ostavljajući skoro svu ratnu opremu. [60]
Dok su se vodile borbe u rejonu Niša, 46. divizija narodnooslobodilačkče vojske i delovi bugarske 1. ustaničke divizije nalazili su se na desnoj obali Južne Morave — od Bujanovca do Grdelice — i zatvarale pravac Skoplje— —Niš. Istovremeno su pripremale napad na nemačku posadu u Belom Polju (kod Surdulice) i na Vranje. Posle dva napada, 25. i 27. brigada 46. divizije narodnooslobodilačke vojske oslobodile su 11. oktobra 1944. godine Vranje, koje je branio ojačani nemački 122. izviđački bataljon.
Dok su ove snage napadale na Vranje, dva bataljona 2. vranjske brigade, jedan bugarski bataljon, jedna udarna četa i osam bugarskih baterija napali su Belo Polje, koje su žilavo branili oko 400 Nemaca i 100 balista. Noću između 12. i 13. oktobra neprijatelj je napustio Belo Polje i povukao se preko Vladičinog Hana prema planini Kukavici.
59. AVII, Mikroteka NAV-N-T-311, F-194/242—247 , 315—320 , 301—302 , 321—323, 350—353, 345—349, 365—369, 411—415; Ratni dnevnik Grupe armija F-NAV-N-T-311, F.191, period od 6—20. oktobra 1944; Zbornik, tom I, knj. 13, dok. 182; AVI I, k. 182, reg. br. 22/1 i 47/1; k. 184, reg. br. 20—7/1; AVII, Mikroteka Bugarska, dok. br. 29—32, 42, 47, snimak 95—113; »Oslobodilački rat naroda Jugoslavije», knj. 2, str. 307—309.
60. »Oslobodilački rat naroda Jugoslavije», knj. 2, str. 308—309.
217
Ali, bez uspeha: nemačku kolonu su 13. i 14. oktobra sačekale i razbile 27. srpska i 1. surdulička brigada. [61] U toku niške operacije, a naročito posle oslobođenja Niša, neke bugarske jedinice loše su se odnosile prema srpskom narodu i njegovoj imovini. Zbog toga je bilo čak i oružanih sukoba. Niz dokumenata iz tog vremena govori da su bugarski vojnici pljačkali narod i uzimali ratni plen jedinicama narodnooslobodilačke vojske. »Ovakve postupke bugarske starešine pravdale su rečima: Borili smo se, plen je naš, ili: Potrebno je da plen bude naš da bismo podigli mora! vojnicima...« piše u depeši komandanta Glavnog štaba Srbije upućenoj Vrhovnm štabu narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije. [62]
Štab 13. korpusa narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije izvestio je 18. oktobra Glavni štab Srbije:
»Posle likvidiranja neprijatelja, naša 47. divizija postavila je obezbeđenje u cilju sprečavanja pljačke i celu noć kontrolisala sva motorna vozila. Ujutru 15 o.m. bugarske jedinice, među kojima i tenkovska brigada, došle su da izvlače kamione. Tom prilikom između naših stražara koji su imali naređenje da čuvaju vozila, i bugarskih jedinica, došlo je do oružanih sukoba:
a) bugarski vojnici su mitraljezima iz jednog tenka ubili jednog našeg stražara a jednog ranili;
b) u jednom drugom sukobu poginulo je pet bugarskih i tri naša vojnika...«
I u oslobođenom Nišu bugarske jedinice ponašale su se kao da se nalaze na neprijateljskoj a ne na savezničkoj teritoriji. O njihovom držanju u istom izveštaju 13. korpusa piše:
»U samom gradu Nišu u skoro svim magacinima došlo je do sukoba, tako da su na nekim mestima, i pored prisustva naših starešina, bugarski oficiri i vojnici provalili u magacine i odnosili materijal. . . Bugarska
61. AVII, Mikroteka, NAV-N-T-311, F-194, navedeni ratni dnevnik za period od 6—20. oktobra; »Oslobodilački rat naroda Jugoslavije», knj. 2, str. 306.
62. AVII — knjiga depeša Glavnog štaba Srbije, k, 184, reg. br. 20—7/1 i 20—21/1; k. 181, F-6, dok. br. 2; Zbornik, tom I, knj. 14, dok. br. 37; Petar Brajović, n. č. str. 98.
218
vojska pri prolazu kroz Niš i za vreme odmora u okolnim selima pljačkala je imovinu tamošnjeg stanovništva. . . Vojnici 6. bugarske divizije prilikom otimanja plena od naših stražara govorili su: Mi smo gospodari Niša. Mi smo se za njega borili i sami ga oslobodili. Celokupan plen pripada nama. . .« [63]
Zbog ovakvog odnosa jedinica Bugarske narodne armije mnogi štabovi jedinica narodnooslobodilačke vojske tražili su direktnu intervenciju Vrhovnog štaba narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije.
Komandant Glavnog štaba Srbije Koča Popović zahtevao je od rukovodstva bugarske 2. armije da naredi svojim vojnicima da prestanu sa pljačkom i nasiljem. Pošto je ovaj zahtev ostao bez rezultata, Koča Popović je zatražio od Vrhovnog štaba narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije da bugarska vojska napusti Srbiju i da se što pre povuče u Bugarsku. [64] Vrhovni komandant, saglasan da je ovako držanje bugarske 2. armije nedopustivo, naredio je 17. oktobra Glavnom štabu Srbije [65] da bugarske trupe odmah napuste Niš a od sovjetske komande zatražio da bugarske trupe obustave pokret prema Kosovu i napuste teritoriju Srbije ukoliko ne promene držanje prema jedinicama narodnooslobodilačke vojske i srpskom narodu.
Niška operacija, iako dobro zamišljena i taktički dobro postavljena, nije donela rezultate koji su se realno očekivali. Prednost i nadmoćnost nad neprijateljem u ljudstvu, u naoružanju i u tehnici nisu bili iskorišćeni. Posebno su dejstva bugarskih trupa bila spora i neefikasna a bugarske jedinice ispoljile sve nedostatke koji su proizlazili iz moralno-političkog stanja boračkog i, naročito, starešinskog kadra. Vreme izvođenja niške operacije produžilo se bez potrebe, što je pogodovalo snagama Grupe armija »E« koje su se u to vreme svojim čelnim jedinicama nalazile u povlačenju u dolini Ibra. Brži tok razvoja niške operacije omogućio bi, s jedne strane, snagama narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije i jedinicama Bugarske narodne armije da se ranije prebace u dolinu
63. AVII, k. 181, f.6, reg. br. 2; Zbornik, tom I, knj. 14, dok. br. 37.
64. Knjiga depeša Glavnog štaba Srbije, AVII, k. 184, reg. br. 20—7/1.
65. Isto, k. 184, reg. br. 20—12/1.
219
Ibra i napadnu nemačke snage koje su odstupale, a s druge strane, to bi išlo u prilog operacijama jedinica 3. ukrajinskog fronta i jedinicama narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije koje su nadirale ka Beogradu. [66]
Skoro identičnu ocenu operacija bugarske 2. armije dali su i bugarski istoričari u knjizi Kratka istorijata na Otečestvenata vojna:
»Rezultati dejstva 2. armije u prvom periodu Otadžbinskog rata bili bi veći da se u njenom štabu nisu ugnjezdili zamaskirani fašizirani oficiri sa komandantom armije, generalom K. Stančevim na čelu, koji je kasnije bio osuđen zbog protivnarodne neprijateljske delatnosti. Oni su smišljeno usporavali dejstva armije, nisu blagovremeno organizovali gonjenje neprijatelja i kočili su borbeni elan jedinica.« [67]
Posle završetka niške operacije, jedinice narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije (22, 24, 26. i 46. divizija, te 2, 3. i 4. kosovsko-metohijska brigada) i bugarska 2. armija produžile su nastupanje ka Kosovu. Komanda Grupe armija »E«, da bi zaštitila otkriveni desni bok svojih trupa, formirala je dve borbene grupe, »Langer« i »Bredov«. Grupa »Langer« imala je zadatak da zauzme Kuršumliju i zatvori pravac Prokuplje—Kuršumlija—Podujevo—Priština, [68] a grupa »Bredov« da zatvori pravac Bujanovac—Trn—Gnjilane—Priština. Na prostoru između ovih dveju grupa nalazilo se oko 6.000 balista. [69]
Zadatak jedinica narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije i bugarske 2. armije bio je: da bugarska 2. armija (bez 12. pešadijske i 2. konjičke divizije) nastupa pravcem Kuršumlija—Priština i da ovlada Malim Kosovom; desno od nje da nastupa 24. divizija narodnooslobodilačke vojske (bez 17. brigade) i da oslobodi Vučitrn i Kosovsku Mitrovicu; bugarska 12. divizija i 4. kosovsko-metohijska brigada da nastupaju pravcem Lebane—Medveđa—Priština; 46. divizija narodnooslobodilačke vojske i bugarska 2.
66. »Oslobodilački rat naroda Jugoslavije«, knj. 2, str. 309.
67. Misli se na nišku i kosovsku operaciju. (»Kratka istorija na otečestvenata vojna«, Sofija 1958, str. 196).
68. Izjava pukovnika Langera, AVI I, NA, K-70a, 6/3a.
69. »Oslobodilački rat naroda Jugoslavije«, knj. 2, str. 374—375.
220
NIŠKA OPERACIJA
(Nemačke snage, Snage BNA, Snage NOVJ, Snage Crvene armije, Oklopna brigada BNA)
konjička divizija posle zauzimanja Bujanovca da produže nastupanje pravcem Gnjilane—Priština; 2. i 3. kosovsko-metohijska brigada da dejstvuju južno od Bujanovca. [70]
Borbena grupa »Langer« nije uspela da blagovremeno organizuje odbranu istočno od Kuršumlije. Napale su je bugarska 4. divizija i oklopna brigada pa je bila primorana da se povuče južno od Kuršumlijske Banje; ali ni tu nije uspela da organizuje odbranu jer su je ponovo napale bugarske jedinice i 17. brigada 24. divizije narodnooslobodilačke vojske. Sada se grupa »Langer« povukla na liniju Prepolac—Merdare; tu je stabilizovala odbranu i zadržala se sve do 31. oktobra.
U međuvremenu, obe nemačke borbene grupe stavljene su pod komandu general-majora Šolca. Grupa »Langer« pojačana je sa četiri bataljona.
Za to vreme bugarska 12. divizija i 4. kosovsko-metohijska brigada narodnooslobodilačke vojske bez otpora su izbile na liniju Brvenik—Ajkobila; 24. divizija narodnooslobodilačke vojske na teško prohodnom zemljištu savladala je žilav otpor balista ovladavši 23. oktobra linijom Ugljarski krš—Krtinjak i selo Kačevac. Odatle je produžila nadiranje pa je do 28. oktobra ovladala Bajgorom i Pakašticom i ugrozila levi bok i pozadinu nemačkih položaja kod Prepolca i Kosovske Mitrovice. Nemci su odmah izveli kontranapad; bugarska artiljerija nije dejstvovala prema dogovoru, pa se 24. divizija morala povući na liniju Ugljarski krš—Krtinjak—Kačevac.
Bugarska 2. armija poslednjih deset dana oktobra bila je neaktivna. Tek 1. novembra počela je ponovo da napada na položaje kod Prepolca, uključivši i oklopnu brigadu. Prodor kod Merdara izvršila je 4. novembra bugarska 4. divizija. Nemci su se povukli na liniju Baraina—Šajkovac— —Glavnik—Kodra. Na ovoj liniji, ponovo ojačana grupa »Langer«, zadržala je delove bugarske 2. armije sve dok se jedinice Grupe armija »E« nisu izvukle ka dolini Ibra.
Pošto je ovladala Malim Kosovom, bugarska 2. armija ubacila je u prvi ešalon i 9. diviziju; 24. diviziju narodnooslobodilačke
70. D. Komsiev, »Kosovska operacija«, Voennoistoričeski sbornik, br. 58, Sofija 1946, str. 99—102.
221
vojske smenila je 22. divizija narodnooslobodilačke vojske. Od 8. do 15. novembra vođene su borbe kod visa Kaljina, kod Glavnika i Lužana.
Za to vreme 46. divizija narodnooslobodilačke vojske i bugarska 2. konjička divizija napale su Bujanovac, iz koga je počela da se povlači borbena grupa »Bredov«. Bujanovac je oslobođen 8. novembra. Postepeno se povlačeći, grupa »Bredov« napustila je 16. novembra i Gnjilane, u koje su ušle 25. brigada 46. divizije narodnooslobodilačke vojske i delovi bugarske 2. konjičke divizije.
Posle borbi sa zaštitnicama grupe »Langer« delovi bugarske 2. konjičke divizije i 25. brigada 46. divizije narodnooslobodilačke vojske ušle su 19. novembra u napuštenu Prištinu. Osma brigada 22. divizije narodnooslobodilačke vojske zauzela je 20. novembra Vučitrn, a 22. novembra bugarska oklopna i 12. brigada ušle su u Kosovsku Mitrovicu. Odatle je 22. divizija narodnooslobodilačke vojske produžila nastupanje prema Raškoj, a bugarska 2. armija povučena je na prostor Leskovca i Niša. [71] Izbijanjem na Kosovo polje, jedinice narodnooslobodilačke vojske i bugarske 2. armije dostigle su operativni objekat, ali nisu uspele da nanesu osetnije gubitke glavnim snagama Grupe armija »E« koje su se povlačile iz Grčke i Makedonije. [72]
2.2. Dejstva u istočnoj Makedoniji (početak oktobra — sredina novembra)
U toku povlačenja bugarskih okupacionih snaga iz Makedonije, nemačka Vrhovna komanda i komanda Jugoistoka preduzele su hitne mere da Makedoniju stave pod svoju kontrolu i preuzmu obezbeđenje glavne komunikacije u dolini Vardara, komunikacije Solun—Skoplje—Beograd, toliko važne za snage Grupe armija »E« u Grčkoj. Još 7. septembra
71. »Završne operacije za oslobođenje Jugoslavije 1944—1945«, Beograd, 1957, str. 197—201.
72. Prema oceni nemačkih komandanata, postojali su dobri uslovi da se onemogući relativno uspešno povlačenje nemačkih snaga. Na delu fronta na kome su dejstvovale bugarske jedinice, Langer je rekao: »Neuspesi Bugara u ovim borbama uprkos njihove ogromne nadmoćnosti u trupama, oružju i municiji . . . bili su posledica u prvom redu sporog i neodlučnog rada vodstva odgovornih štabova i slabog borbenog duha armije«. Izjava pukovnika Langera, AVII, NA, K-70a, 6/3a.
222
1944. godine general-feldmaršal von Vajks preneo je Hitlerovo naređenje da se prostor Jugoistoka mora braniti do poslednjeg vojnika, bez obzira što se težište dejstava nemačkih snaga sada prebacuje sa teritorije Grčke na srednji i severni Balkan. [73] Već sledećeg dana naređeno je komandi Grupe armija»E« da preuzme komandovanje u Makedoniji i obezbedi odbranu makedonsko-starobugarske granice, zaključno do Klisure. U tom cilju, za komandanta Makedonije sa sedištem u Skoplju, postavljen je general-pukovnik Šojerlen, a za komandanta armijskog pozadinskog rejona, general-pukovnik Gulman. [74]
Nemačka komanda morala je vrlo brzo da radi ne samo da bi zaposela ovaj prostor već, važnije od toga, da bi posela jugoslovensko-bugarsku granicu radi obezbeđenja boka Grupi armija »E«; naime, Nemcima su pretile dve opasnosti: prva, upad sovjetskih i bugarskih trupa preko granice i spajanje sa jedinicima narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije; druga, presecanje vardarsko-moravske magistrale i odsecanje snaga u Grčkoj. [75]
General Šojerlen je 7. septembra u Skoplju obrazovao Nacionalni makedonski komitet i preko radija proklamovao formiranje narodne milicije, obezbeđenje i održavanje reda, uredno snabdevanje, funkcionisanje privrednih i finansijskih organa, vraćanje svih službenika na radna mesta, otvaranje trgovinskih radnji i zadržavanje leva kao novčane jedinice. [76]
Zbog obezbeđenja jugoslovensko-bugarske granice na makedonskom prostoru, na kojoj je već počelo prebacivanje nemačke 11. i 22. pešadijske divizije iz Grčke, Nemci su tamo hitno uputili sve raspoložive jedinice; za obezbeđenje komunikacija u zapadnoj Makedoniji nemačka komanda je angažovala jake balističke snage, kojima je obećavana »Velika Albanija« sa Skopljem i Kumanovom. Jednovremeno, komanda Grupe armija »E«, pojačavajući snage u Makedoniji, težila je da prednjim delovima odbaci jedinice
73. AVII, Mikroteka, NAV-N-T-311, F-193/297—298. Ova naredba je izdata zbog psihoze koja je zahvatila jedinice kada je počela evakuacija delova iz Grčke radi pojačavanja nemačkih snaga u Jugoslaviji.
74. Isto, NAV-N-T-311, F-193/327.
75. Isto, NAV-N-T-311, F-193/380—387.
76. Isto, NAV-N-T-311, F-193/488 i 315—320.
223
narodnooslobodilačke vojske sa glavnih komunikacija i tako svojoj glavnini obezbedi što povoljnije uslove za povlačenje iz Grčke.
S obzirom na jačinu, raspored i namere Nemaca, Glavni štab narodnooslobodilačke vojske Makedonije naredio je potčinjenim jedinicama da iznenadnim dejstvima duž komunikacija i odbranom raskrsnica puteva usporavaju pokrete nemačkih jedinica. Naročita pažnja posvečena je komunikacijskoj magistrali Solun—Đevđelija—Skoplje, prema kojoj su uglavnom bile i orijentisane jedinice narodnooslobodilačke vojske. Prema naređenju Vrhovnog štaba, uz podršku savezničke avijacije, jedinice narodnooslobodilačke vojske u prvoj dekadi septembra izvele su niz napada na železničku prugu Đevđelija—Skoplje, nanoseći nemačkim jedinicama osetne gubitke, a srušeni mostovi i pruge znatno su usporavali transport trupa i materijala iz Grčke. Najznačajnije borbe vođene su oko Prilepa protiv nemačkih borbenih grupa »Gulman« i »Pabst«, zatim u rejonu Kavadarca protiv jedinica 11. vazduhoplovno-pešadijske divizije koja se prebacivala radi zaposedanja jugoslovensko-bugarske granice, te borbe na komunikaciji Ohrid— —Resen—Bitolj—Prilep i na komunikacijama Struga— —Debar i Ohrid—Kičevo; ove borbe i stalni napadi na prugu i drum Prilep—Veles—Skoplje—Kumanovo—Vranje znatno su usporavali povlačenje nemačkih trupa. [77]
U nastojanju da što pre zatvore operacijske pravce koji iz Bugarske vode u dolinu Vardara, zaposednu granicu i stave pod svoju kontrolu sve komunikacije u istočnoj Makedoniji, nemačke jedinice formiraju borbene grupe različitog sastava i napadaju gradove i važnije punktove; nemačka 11. i 22. divizija naišla je u istočnoj Makedoniji na otpor jedinica 50. divizije narodnooslobodilačke vojske koja je držala Strumicu, Berovo i Pehčevo; dve brigade, 13. i 14, kontrolisale su komunikaciju Štip—Kočani. Posle višednevnih borbi na pravcu Štip—Kočani—Carevo Selo, borbena grupa »Ajzele« [78] posela je položaje zapadno od
77. »Oslobodilački rat naroda Jugoslavije«, knj. 2, str. 351—353.
78. Sastav grupe: 1. bataljon 21. lovačkog puka; 3. bataljon SS-7; 3. divizion 11. artiljerijskog puka. (AVI I, Mikroteka NAV-N-T-311, F-193/449—451, 481—487 , 546—552, 576—582 , 597—599 , 648—651, 642—647 i 678—684).
224
Carevog Sela. U rejonu Kočana zaposeo je položaje nemački 1. bataljon 22. lovačkog puka, a borbena grupa »Pabst« razmestila se u Štipu. Na taj način zatvoren je bregalnički pravac Carevo Selo—Kočani—Štip.
Nemci su 18. septembra u nadiranju sa pravca Dojrana i Valandova napali na Strumicu koju je branila 4. makedonska brigada i jedinice komande mesta. Nemački 2. bataljon 16. grenadirskog puka ušao je u grad, a brigada se sa jedinicama komande mesta uz osetne gubitke povukla na Ogražden-planinu. Pošto je ustanovljena veza sa štabom bugarskog 48. pešadijskog puka i 2. konjičke brigade [79] dogovoreno je da se zajednički napadne na Strumicu 21. septembra. U gradu se nalazila samo nemačka borbena grupa »Zifgen«. [80] Sutradan, 22. septembra, oslobodilačke snage ponovo su ovladale Strumicom; nastavljajući nastupanje ka Valandovu, jedinice narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije i jedinice Bugarske narodne armije posele su položaje kod sela Kosturina. Ali, da bi povratio Strumicu, štab nemačke 22. divizije ujutro 26. septembra uvodi u borbu 16. grenadirski puk i 122. tenkovski bataljon, a nešto kasnije i 65. puk. Pod pritiskom nemačkih jedinica, bugarski 48. pešadijski puk i 2. konjička brigada napuštaju položaje, a da o tome nisu obavestili 4. makedonsku brigadu, i u neredu se povlače ka jugoslovensko-bugarskoj granici (Novo Selo—Smolare). Prepuštena samoj sebi, 4. brigada se probija kroz već zatvoren obruč i uz osetne gubitke povlači u rejon Nova Mala, severno od Strumice. Posle ovladavanja Strumicom, štab nemačke 22. divizije uputio je 3. bataljon 65. grenadirskog puka da zaposedne bugarsku granicu istočno od Novog Sela. Za ovo vreme vođene su borbe kod Berova koje je dva puta prelazilo iz ruke u ruku, da bi ga 5. oktobra nemački 16. grenadirski puk ponovo zauzeo i uspostavio vezu sa nemačkim jedinicama kod Carevog Sela. [81]
79. Posle povlačenja bugarske 5. okupacione armije iz Makedonije ove jedi nice su zadržane na graničnoj liniji u rejonu Novog Sela (kod Strumice) radi za tvaranja granice.
80. Sastav borbene grupe Zifgen: 2. bataljon 16. grenadirskog puka sa 7. 8. četom, dve baterije topova i delovi tvrđavskih pionira. (AVII, Mikroteka, NAV-N-T-311 F-193/803—809).
81. AVII, Mikroteka, NAV-N-T-311, F-193/803—809, 886—889, 934—936, 928—933 1042—1046, 1076—1078, 1070—1075, 1086—1088; »Oslobodilački rat naroda Jugoslavije« knj. 2, str. 353—354.
225
Zauzimanjem Strumice, Berova, Pehčeva i Carevog Sela, nemačka 22. divizija ovladala je komunikacijom Dojran—Strumica—Štip—Skoplje i zatvorila bregalnički i strumički pravac. U isto vreme, njene jedinice smenjuju 21. lovački puk 11. vazduhoplovno-pešadijske divizije koji odlazi u rejon Kočana.
Sve do početka borbi za konačno oslobođenje Makedonije, jedinice 50. divizije narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije napadaju nemačka uporišta i važne komunikacije.
Dok su jedinice 41, 49. i 50. divizije narodnooslobodilačke vojske vodile borbe sa delovima Grupe armija »E« i nemačkim jedinicama koje su upućivane kao pojačanje u Srbiju, 42. divizija narodnooslobodilačke vojske, u rejonu Skoplja, i 48. divizija, u rejonu Kičevo—Debar, vodile su svakodnevne borbe protiv balista i Nemaca.
I na kumanovsko-vranjskom području vode se svakodnevne borbe protiv balista i nemačkih jedinica 11. vazduhoplovno-pešadijske divizije koja je takođe žurila da posedne jugoslovensko-bugarsku granicu i obezbedi pravac Kriva Palanka—Kumanovo—Skoplje. Posle višednevnih borbi u rejonu Krive Palanke protiv bugarskih jedinica koje su zatvarale granicu, borbena grupa »Folkhart« izbila je 16. septembra istočno od Krive Palanke i počela da utvrđuje položaje. [82] Borbena grupa »Orizele« posle višednevnih borbi ovladala je 29. septembra visovima severoistočno od Kratova. [83] Tako je nemačka 11. divizija zatvorila pravac Kriva Palanka—Kumanovo—Skoplje.
* * *
Zbog velikog priliva novih boraca, Glavni štab Makedonije doneo je krajem septembra 1944. odluku da u što kraćem roku organizaciono učvrsti jedinice i formira nove i veće, koje bi bile sposobne i za veća operativna dejstva. Do sredine oktobra Glavni štab Makedonije raspolagao je sa 3 korpusa — 7 divizija, 22 pešadijske brigade, 4 artiljerijske brigade, 1 konjičkom brigadom, inžinjerijskim i drugim jedinicama. Pored ovih operativnih jedinica, u svakom
82. Arhiv VII, Mikroteka, NAV-N-T-311, F-193/473—476, 481—487, 546—552, 571—573, 576—582, 597—599, 642—647, 941—943.
83. Isto, NAV-N-T-311, F-193/1126—1130.
226
mestu postojale su tertorijalne čete, udarne i diverzantske grupe, kojima je bilo obuhvaćeno skoro čitavo aktivno stanovništvo.
Početkom oktobra 1944, po odobrenju Vrhovnog štaba narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije, održano je nekoliko sastanaka između makedonskih i bugarskih rukovodilaca. U skladu sa dogovorom u Krajovi i planom operacija Glavnog štaba Makedonije za konačno oslobođenje Makedonije, usklađena su i dejstva bugarske 1. i 4. armije u istočnom delu Makedonije.
Na osnovu operacijskog plana Glavnog štaba Makedonije, jedinicama su postavljeni sledeći zadaci:
— bugarska 4. armija dejstvuje sa Bregalničko-strumičkim korpusom narodnooslobodilačke vojske na bregalničkom i strumičkom pravcu;
— 16.korpus i 50. divizija narodnooslobodilačke vojske oslobađaju Veles i Skoplje, a delom snaga sadejstvuju bugarskoj 1. armiji na krivorečkom pravcu: Kriva Palanka—Kumanovo;
— 15. korpus narodnooslobodilačke vojske oslobađa zapadnu Makedoniju. [84]
a) Dejstva na pravcu Kriva Palanka—Kumanovo (krivorečki pravac)
Krivorečki pravac je, radi obezbeđenja boka glavnih snaga Grupe armija »E« koje su se izvlačile dolinom Vardara i sa kojima su vodili borbu 15. i 16. korpus narodnooslobodilačke vojske, zatvarala nekompletna nemačka 11. vazduhoplovno-pešadijska divizija, čiji se deo snaga nalazio u rejonu Bujanovca. Ova divizija bila je ešalonirana po dubini, od Krive Palanke do Kumanova: u rejonu Krive Palanke jedan bataljon, u rejonu Stražin—Dubočica nekompletan puk, na stracinskim položajima i u Kumanovu ostale njene snage. U drugoj polovini oktobra ove snage pojačane su sa još 4 bataljona; Nemci su i sada formirali borbene grupe kombinovanog sastava; u ovaj rejon prebačena
84. »Oslobodilački rat naroda Jugoslavije«, knj. 2, str. 356—357; M. Apostolski, n. knjiga, str. 238—239.
227
je borbena grupa »Ajzele«, a dolazi i borbena grupa »Freh«. [85]
Na ovom pravcu dejstvovala je bugarska 1. armija, u početku sa dve divizije (1. i 2. pešadijska divizija), a od reke Pčinje sa tri divizije (dodata 11. pešadijska divizija).
Bugarska 1. armija, [86] sa 17. i 18. brigadom Kumanovske divizije narodnooslobodilačke vojske i 8. preševskom i 12. bujanovačkom brigadom, imala je zadatak da nastupa na krivorečkom pravcu. Početak napada određen je za 7. oktobar.
Komanda bugarske 1. armije predvidela je da se nastupanje izvede u tri etape: prva, ovladavanje prostorom od granice do stracinskih položaja, što je trebalo izvršiti za tri dana; druga, zauzimanje Kumanova i uništenje ne mačkih snaga u tom rejonu; treća, zauzimanje Skoplja. Osnovna operativna ideja bila je: izvršiti proboj komunikacijom uz obuhvat sa severa i juga i sa obezbeđenjem prema Ovčem Polju. [87]
Dejstva su počela 7. oktobra. Posle dvodnevnih borbi protiv delova nemačke 11. vazduhoplovno-pešadijske divizije (ojačani 2. bataljon 22. puka), 2. pešadijska divizija ovladala je Krivom Palankom. Nemci su uspeli da se veštim manevrom izvuku iz teške situacije i posednu stražinske položaje (između Krive Palanke i Stracina), u rejonu sela Dubočice i sela Petralice. [88]
85. Pojačane su 1. bataljonom 47. puka 22. divizije, dopunskim bataljonom, a krajem oktobra 2. i 3. bataljonom 47. puka i drugim specijalnim jedinicama; snage jačine puka iz 11. divizije upućene su ka Bujanovcu. (AVII, Mikroteka, NAV-N-T-311, F-194/345—342; K.72, br. dok. 2/3 i 21/1; Lazo Bogeski »Još jednom u ime istorijske istine«, VIG, br. 2/1962).
86. Prva armija je tada imala u svom sastavu 1. i 2. pešadijsku diviziju, artiljerijske i druge armijske delove — ukupno 7 pešadij ski h pukova, 3 artiljerijska puka, 1 inžinjerijski puk, 3 mitraljeska bataljona, 2 konjička diviziona, 3 protivtenkovska bataljona i druge prištapske delove. Armija je podržavana i avijacijom (»Otečestvenata vojna na Blgarija 1944—1945«, knj. str. 120—121).
87. »Otečestvenata vojna na Blgarija«, knj. 2, str. 126; »Oslobodilački rat naroda Jugoslavije«, knj. 2, str. 357—358; Rošavelov, navedeni članak str. 55; P. Antonov »Stracinskata operacija«, Vcenncistcl^ćeski sbornik, knj. 58, Sofija 1946, str. 75—76.
88. »Otečestvenata vojna na Blgarija«, knj. 2, str. 135—138; Rošavelov, n. članak, str. 55; P. Antonov, n. članak, str. 75—77; AVI I, Mikroteka, NAV-N-T-311, F-194/124—218, 219, 242—247, 315—320, 281, 285—286.
Pukovnik Rošavelov dao je sledeću ocenu o ovim dejstvima: 2. pešadijska divizija ojačana sa 36. pešadijskim pukom bivše 29. pešadijske divizije preduzela je dobro zamišljen, ali neumešno i jalovo sproveden obuhvatni manevar radi ovlađivanja Krivom Palankom. Nemci su uspeli, iako sa mnogo slabijim snagama, da veštim manevrom izvuku sve jedinice iz teškog položaja, zbog čega su se dejstva odužila i jedva 8. oktobra 1. armija je uspela da ovlada Krivom Palankom. (Rošavelov, n. članak, str. 55).
228
Posle četvorodnevnog pregrupisavanja bugarskih jedinica, počeo je 12. oktobra napad na stražinske položaje, koje je branila borbena grupa »Ajzele« pojačana nekim snagama iz Kumanova. Borbe su trajale sedam dana. Osamnaestog oktobra bugarska 1. pešadijska divizija ovladala je položajima u rejonu Dubočice i Petralice, a 2. pešadijska divizija Stražinom; u isto vreme, 1. puk 1. pešadijske divizije natkrilio je sa severa stracinske položaje na koje su se nemačke snage planski povukle u toku noći između 17. i 18. oktobra. [89]
Prema dobijenom zadatku, 17. makedonska brigada dejstvovala je na komunikaciji Kriva Palanka—Kumanovo, sprečavajući snabdevanje i pojačanje nemačkih snaga na tom pravcu; da bi izbegli stalne napade 17. brigade, Nemci su u vremenu od 11. do 18. oktobra preduzeli nekoliko napada u rejonu Krivog kamena, Drenka, Orljaka i Perasta. Za to vreme 18. makedonska, 8. preševska i 12. bujanovačka brigada vodile su svakodnevne borbe protiv nemačke borbene grupe »Pabst«, kasnije i borbene grupe »Tim«, [90] protiv aelova nemačke 11. vazduhoplovno-pešadijske divizije i protiv balista u rejonu Preševo—Bujanovac.
Posle pregrupisavanja snaga, u duhu dopunske zapovesti komande bugarske 1. armije, jedinice 1. i 2. pešadijske divizije otpočele su 22. oktobra napad na stracinske položaje kojima je trebalo ovladati sledećeg dana, a potom izbiti na reku Pčinju i stvoriti uslove za nastupanje ka Kumanovu; ove položaje držali su nemački 21. i 22. lovački puk 11. vazduhoplovno-pešadijske divizije. [91] Naj-žešće
89. AVII, Mikroteka, NAV-N-T-311, F-194/321—323, 350—353, 345—349 , 365—369, 378—379 , 391—392 , 400—401, 411, 414 , 502 , 510—513 , 514—515 , 526—527 , 530—533, 542 , 545—548 ; 557; Rošavelov, n. članak, str. 55; P. Antonov, n. članak, str. 79.
90. Borbena grupa Pabst 6. oktobra imala je u svom sastavu: 3 bataljona 22. peš. puka, 13. i 14. četu 22. puka, 2, divizion 22. artiljerijskog puka i jurišne topove. (AVII, Mikroteka, NAV-N-T-311, F-194/124—218 i 567—569), 315—320 , 281, 301—302, 321—323, 378—379, 411—415, 542, 545—548, 567—569, 606—608, 620, 622, 615.
91. Stracinske položaje branile su sledeče jedinice: od 11. divizije 1. i 2. bataljon 21. lovačkog puka, 13. i 14. četa 21. puka, 1. i 2. bataljon 22. puka, 11. fizelirski bataljon divizije, štapska baterija 11. artiljerijskog puka, 1. divizion 11. art. puka, 1. četa 11. inžinjerijskog bataljona i 1. četa 11. p. t. diviziona; od 22. divizije 1. i 2. bataljon 47. puka; ostale jedinice: 10. baterija 999. puka, divizion 109. art. puka. (AVII, Mikroteka, NAV-N-T-311, F-194/586—588).
229
i vrlo uspešne borbe vodio je 1. puk 1. pešadijske divizije na položaju Gustino brdo—Zdravči kamen—Uši —Grob—Nepci; tu su nemačke snage bile okružene i ostale bez vatrene veze sa ostalim snagama. Ali, iako su stvoreni odlični uslovi da se nemačke snage na ovim položajima unište, one su se ipak uspešno izvukle iz obruča i s jednim delom posele položaj na reci Pčinji, a s drugim delom krenule ka Kumanovu. Bugarska 1. armija ovladala je stracinskim položajima posle četvorodnevnih borbi. Na pravcu dejstva bugarske 1. divizije učestvovala je i 17. brigada kumanovske divizije narodnooslobodilačke vojske sa oko 2.000 boraca. [92]
Zbog neefikasnog i neodlučnog dejstva bugarskih jedinica koje su se često pregrupisavale i pripremale, prva etapa borbe umesto za 3 dana, kako je bilo planirano, završena je za 18 dana. Toliko zadržavanje bugarskih snaga na uzastopnim položajima iskoristile su nemačke jedinice da se organizovano povuku ka Kumanovu.
Posle povlačenja sa stracinskih položaja, jače snage nemačke 22. divizije organizovale su neposrednu odbranu Kumanova, a njeni slabiji delovi poseli su položaje istočno od reke Pčinje. Prema zamisli komande bugarske 1. armije, ovu nemačku diviziju trebalo je na tim položajima uništiti. Opet počinju dugotrajne pripreme i pregrupisavanja bugarskih jedinica, što je Nemcima išlo u prilog jer su dobijali dragoceno vreme. Štab kumanovske divizije narodnooslobodilačke vojske, radi potpunijeg sadejstva sa bugarskim jedinicama, prebacio je 18. brigadu južno, a 17. brigadu severno od Kumanova. Do 10. novembra, vodeći manje borbe protiv nemačkih jedinica obezbeđenja, snage bugarske 1. armije podilazile su Kumanovu u ovakvom rasporedu: 11. divizija (sa kojom je ojačana 1. armija) pravcem Vojnik—Kumanovo; 1. divizija sa severa, a 2. divizija i 2. konjička brigada (s kojom je isto tako ojačana 1. armija) s juga. Tako su bili stvoreni uslovi za okruženje nemačkih snaga. Ali, zbog neodlučnosti bugarske komande, obruč oko Kumanova nije zatvoren, pa su se Nemci noću između 10. i 11. novembra izvukli ka Skoplju
92. »Otečestvenata vojna na Blgarija«, knj. 2, str. 152—168; P. Antonov, n. članak, str. 65—66 i 81—88; Rošavelov, n. članak, str. 55—56; »Oslobodilački rat naroda Jugoslavije«, knj. 2, str. 359.
230
DEJSTVA NA PRAVCU KRIVA PALANKA—KUMANOVO
(Nemačke snage, Snage BNA, Snage NOVJ)
ostavljajući u Kumanovu samo zaštitne delove. Jedinice kumanovskog vojnog područja, 17. i 18. brigada kumanovske divizije narodnooslobodilačke vojske, i deiovi 1. divizije bugarske 1. armije, ušle su 11. novembra u Kumanovo.
Tu su prestala dejstvo bugarske 1. armije na teritoriji Makedonije. [93]
Očigledno je da je sporo i neodlučno nastupanje bugarskih jedinica od Krive Palanke do Kumanova (oko 60 km), koje je trajaio punih 36 dana a planirano da se završi mnogo ranije, doprinelo da nemačke jedinice 11. i 22. divizije aktivnim dejstvima uglavnom uspešno izvrše svoj zadatak — obezbede desni bok glavnim snagama Grupe armija »E« koje su se povlačile iz Grčke dolinom Vardara.
b) Dejstva na bregalničkom i strumičkom pravcu
Bugarska 4. armija imala je u svom sastavu samo 5. pešadijsku diviziju, a kasnije su joj potčinjene 7. pešadijska divizija i konjička brigada koje su dejstvovale na strumičkom pravcu. [94] Radi usklađivanja zajedničkih dejstava na ovom području, u Gornjoj Džumaji održan je sastanak sa komandantom bugarske 4. armije, generalom Urumovim, kome je saopšten plan sadejstva utvrđen između Glavnog štaba Makedonije i glavnokomandujućeg Bugarske narodne armije. Potcenjujući borbenu spremnost jedinica narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije, general Urumov je sa velikim nepoverenjem gledao na ovaj plan; smatrao je da su »partizanske jedinice« omanje grupe boraca koje ne mogu uskladiti svoja dejstva sa jednom »regularnom organizovanom armijom«. Nastojao je da makedonske jedinice, koje su se borile u zoni dejstva bugarske 4. armije, stavi pod svoju komandu, ističući prednost taktike povezanih frontova. Posle dugih diskusija nekako je usaglašena koordinacija dejstava. Na zahtev Urumova, utvrđeno je da napad počne 15. oktobra, mada je trebalo da zajednička
93. »Oslobodilački rat naroda Jugoslavije«, knj. 2, str. 359—360 i 367—369; »Otečestvenata vojna na Blgarija«, knj. 2, str. 168—182; Rošavelov, n. članak, str. 55—56.
94. Prema bugarskim izvorima armija je brojala oko 15.000 ljudi, a kada su joj potčinjene 7. divizija i konjička brigada — oko 30.000 (»Kratka istorija na otečestvenata vojna«, str. 163).
231
dejstva počnu još 8. oktobra u 7 časova ujutro. Pa i taj rok, 15. oktobar, nije poštovan, već su jedinice bugarske 5. pešadijske divizije počele napad dan kasnije ne obavestivši o tome jedinice Glavnog štaba Makedonije; bugarska komanda nije poslala ni pojačanje 50. diviziji narodnooslobodilačke vojske, iako je to bilo čvrsto dogovoreno. [95] Kao razlog za odlaganje početka operacija, bugarski pukovnik Rošavelov navodi pregrupisavanje bugarskih jedinica, još neutvrđene odnose bugarske komande sa snagama narodnooslobodilačke vojske Makedonije i još uvek neprebrođenu moralnu krizu jednog broja bugarskih vojnika. [96]
U takvoj situaciji. Glavni štab Makedonije upućuje 16. oktobra pismo glavnokomandujućem Bugarske narodne armije, generalu Marinovu, i kaže da se bugarski komandanti ne pridržavaju utvrđenih planova i da su u borbama neodlučni iako su u veoma povoljnoj situaciji za kombinovana dejstva sa fronta, u pozadini i na bokovima. [97] General Urumov je smenjen, a za komandanta 4. armije postavljen general Asen Sirakov, dotadašnji komandant bugarskog 2. okupacionog korpusa carske armije u zapadnoj Trakiji. [98]
Odbrana bregalničkog i strumičkog pravca i komunikacije Dojran—Strumica—Štip bila je poverena nemačkoj 22. diviziji. Na bregalničkom pravcu angažovan je nemački 16. grenadirski puk i delovi 65. puka sa glavninom u Kočanima i Carevom Selu — jedan bataljon se nalazio u Berovu sa isturenim delovima obezbeđenja kod Zvegora na vrhu Čavki, a jedna četa na planini Bukoviku. Borbena grupa »Zifgen« smenila je 4. oktobra kod Carevog Sela delove 11. vazduhoplovno-pešadijske divizije, koji su upućeni ka Kumanovu. Za strumički pravac angažovan je 65. grenadirski puk 22. pešadijske divizije, čiji je 3. bataljon postavljen kod Novog Sela da bi obezbeđivao jugoslovensko-bugarsku granicu od Petriča, dolinom Strume. Ovaj nemački puk kasnije je smenila borbena grupa »Katner« (ojačana pukovska grupa), čiji je zadatak bio da obezbedi
95. M. Apostolski, n. knjiga, str. 239—240, 247.
96. Rošavelov, navedeni članak str. 57.
97. M. Apostolski, n. knjiga, str. 244—245.
98. Evo šta kaže bugarska istoriografija o generalu Sirakovu:
»Odnos snaga pokazuje da je početkom septembra 1944. godine, kada su nastale promene u odnosima između Bugarske i Nemačke, korpus (misli se na bugarski 2. okupacioni korpus u zapadnoj Trakiji — primedba autora] mogao bez naročitih napora da razoruža i zarobi hitlerovske snage. Međutim, to se nije dogodilo. Verno protivnarodnoj politici vlade Muravieve i štabu vojske, fašističko komandovanje korpusa u licu generala Asena Sirakova pružilo je hitlerovcima mogućnost da se neometano povuku sa celokupnim naoružanjem da bi se kasnije tukli protiv naših snaga u Makedoniji«.
(»Otečestvenata vojna na Blgarija«, knj. 1, str. 270).
232
povlačenje delova Grupe armija »E« komunikacijom Dojran—Strumica—Štip. [99]
Za dejstva od granične linije do reke Vardar, i od reke Bregalnice do reke Strumice, bili su angažovani Bregalničko-strumički korpus narodnooslobodilačke vojske i bugarska 4. armija (u početku samo sa 5. pešadijskom divizijom a kasnije i sa 7. pešadijskom divizijom, i konjičkom brigadom); zadatak bugarske 4. armije bio je da energičnim dejstvima sa granične linije što pre izbije na liniju Trogerci—Balvan—Argulica i spreči nemačkim snagama koriščenje komunikacije Strumica—Štip. Za to vreme Bregalničko-strumički korpus narodnooslobodilačke vojske imao je da lomi neprijatelja, dejstvujući duž komunikacija Štip—Kočani, Radovište—Štip i Berovo—Pehčevo—Carevo Selo napadajući uporišta u dubini odbrane.
Za nastupanje bregalničkim pravcem, štab bugarske 4. armije formirao je dve grupe: severnu (18. i 33. pešadijski puk 5. pešadijske divizije), koja je imala da nastupa pravcem Carevo Selo—Kočani i izbije na liniju Trogerci— — Balvan—Argulica i zatvori pravac Štip—Kratovo; južnu (2. pešadijski, 1. mitraljeski bataljon i 1. protivtenkovska četa 5. pešadijskog puka, 2. brdski artiljerijski divizion i 1. haubička baterija 105 mm), koja je imala da nastupa pravcem planina Bukovik—Berovo—prevoj Džami-tepe i zatvori pravac Strumica—Pehčevo. Bugarska 7. pešadijska divizija i konjička brigada imale su da dejstvuju na pravcu Novo Selo—Strumica. [100]
99. A VII, Mikroteka, NAV-N-T-311, F-193/1126—1130, 1153—1158; F-194/172—176, 189—194 , 200—202, 129—218 , 281, 365—369 , 567—569; »Oslobodilački rat naroda Jugoslavije«, knj. 2, str. 360, 362—363.
100. »Oslobodilački rat naroda Jugoslavije«, knj. 2, str. 360; V. Karaivanov, »Kalimansko-bregalnička operacija«, Voennoistoričeski sbornik. knj. 58, Sofija 1946, str. 90.
233
Komandant bugarske 4. armije od 8. do 13. oktobra svu pažnju je usredsredio na Bukovik, koji je branila samo jedna nemačka četa, dok su na glavnom pravcu Carevo Selo—Kočani bugarske jedinice ostale pasivne.
Za ovo vreme, 50. divizija narodnooslobodilačke vojske dejstvovala je po planu; 14. i 19. brigada na komunikaciji Štip—Kočani i Radovište—Štip, a 4. i 13. brigada, konjički eskadron Glavnog štaba Makedonije i jedinice komandi mesta i područja napadali su nemačka uporišta duž komunikacija Berovo—Pehčevo—Carevo Selo. Trinaestog oktobra, 4. i 13. brigada 50. divizije narodnooslobodilačke vojske oslobodile su Berovo i Pehčevo i ovladale visovima Golak i Čavka. Time su, u stvari, omogućile bugarskim jedinicama južne grupe da ovladaju planinom Bukovikom; 17. oktobra, bez dodira s neprijateljem, južna grupa izbila je na prevoj Džami-tepe kod Strumice i tu ostala neangažovana sve do 6. novembra, kada je ušla u već oslobođenju Strumicu. [101]
Sredinom oktobra bugarska Vrhovna komanda ponovo je naredila komandantu 4. armije da pređe u opšti napad, i ponovo je načinjen plan zajedničkog dejstva koji je predviđao da bugarska 5. divizija oslobodi Carevo Selo, a onda obuhvatnim dejstvima bugarskih jedinica sa severa i 50. divizije narodnooslobodilačke vojske s juga ovlada utvrđenim položajima Kalimanci—Bigla i uništi glavne snage nemačkog 16. puka. Napad je trebalo izvršiti 15. oktobra. Ali, severna grupa bugarske 5. divizije bila je sve do 17. oktobra angažovana u borbama za oslobođenje Carevog Sela i sela Trabatovišta, a 13. i 14. brigada 50. divizije narodnooslobodilačke vojske, držeći se dogovorenog plana i ne znajući da bugarske jedinice kasne sa napadom dva dana, počele su 16. oktobra napad na utvrđene položaje Kalimanci—Bigla i na Kočane. Posle upornih borbi, 13. brigada je 18. oktobra ovladala položajima i uspostavila čvrste veze s jedinicama bugarske 5. divizije koje su napadale s fronta. Nemci su se povukli na nove položaje
101. AVII, Mikroteka, NAV-N-T-311, F-193/1126—1130, 1131—1134, 1153—1155; F-194/57—58, 172—176, 189—194 , 200—202, 124—218, 219 , 315—320 , 281, 285—286, 271—272 , 345—349 , 362—363, 365, 369 , 378—379, 391—392 , 411—414 , 530—533 , 534—536, 545—548, 557 , 567—569, 615; »Oslobodilački rat naroda Jugoslavije«, knj. 2, str. 360—361; Rošavelov, n. članak, str. 57.
234
istočno od Kočana, [102] a u noći između 21. i 22. oktobra počeli da se povlače ka Štipu; uočivši to, 14. makedonska brigada je po treći put napala na Kočane i u ranim jutarnjim časovima, 22. oktobra, oslobodila grad. Predveče su u oslobođene Kočane ušle i jedinice bugarske 5. divizije.
U daljim dejstvima, od 22. do 27. oktobra, 50. divizija narodnooslobodilačke vojske i bugarska 5. divizija vodile su bezuspešne borbe za oslobođenje Štipa.
»Bugarske snage su potpuno neaktivne na sektoru Kočana«, izveštava 24. oktobra štab Bregalničko-strumičkog korpusa narodnooslobodilačke vojske Glavni štab. »Nemci se nalaze na liniji Trakanja—Teranci. Bugari su i ovde neaktivni. Ugovoreni plan o zajedničkom dejstvu ne izvršavaju, tako da u borbu zakašnjavaju ili uopšte ne stupaju«. [103]
Videvši da se saradnja sa bugarskim jedinicama teško ostvaruje i da bugarska 5. divizija odugovlači direktan napad na grad, 50. divizija narodnooslobodilačke vojske sama je preduzela napad i 8. novembra oslobodila Štip. Bugarske jedinice zadržale su se i dalje na liniji Kučičino—Sokolarci. Time su borbena dejstva bugarskih jedinica na bregalničkom pravcu bila završena. [104]
Strumički pravac od sredine oktobra branili su nemačka borbena grupa »Katner« i 3. bataljon 65. grenadirskog puka. Na tom pravcu bila je angažovana 51. divizija (4, 20, i 21. i artiljerijska brigada) Bregalničko-strumičkog korpusa a, od jugoslovensko-bugarske granice, i bugarska 7. divizija. U vremenu od 21. do 29. oktobra 51. divizija izvršila je niz uspešnih napada u rejonu Radovišta i sela čečerlije, Čanaklije, Kosturine i Gološca. Posle petodnevnih borbi u okolini Strumice, jedinice 51. divizije ušle su 5. novembra u Strumiću, a 7. novembra i u Valandovo, Udovo i Dojran.
Bugarska 7. divizija, sve do 29. oktobra, uopšte nije prešla u nastupanje, a od 29. oktobra do 5. novembra ušla je u Novo Selo, istočno od Strumice, iz koga se, pošto je izvršio zadatak, nemački 3. bataljon 65. grenadirskog puka
102. »Oslobodilački rat naroda Jugoslavije«, knj. 2, str. 361; Karaivanov, n. članak, str. 94—95.
103. Zbornik, tom VII, knj. 4, str. 185.
104. »Oslobodilački rat naroda Jugoslavije«, knj. 2, str. 361—362; Karaivanov, n. članak, str. 95—96.
235
povukao preko Strumice i Štipa ka Skoplju. Nakon povlačenja nemačkih jedinica, bugarska 7. divizija ušla je 6. novembra u već oslobođenu Strumicu. [105]
Ocenjujući dejstva bugarske 7. divizije, pukovnik Rošavelov kaže da su neuspešan razvoj dejstava na strumičkom pravcu, i prilično rastrojstvo bugarskih jedinica, ograničili mogućnost bugarske 4. armije da kombinuje svoja dejstva radi izbijanja u dolinu Vardara. [106]
I u toku ovih operacija, štabovi jedinica narodnooslobodilačke vojske Makedonije protestovali su zbog neaktivnosti bugarskih jedinica i neispunjavanja dogovora o zajedničkim dejstvima; proteste su izazivali i izveštaji Radio-Sofije o borbama i uspesima bugarskih jedinica u oslobođenju pojedinih gradova u Makedoniji, iako su te gradove oslobodile jedinice narodnooslobodilačke vojske.
Štab Begalničko-strumičkog korpusa, na primer, u izveštaju od 9. i 14. novembra obaveštava Glavni štab Makedonije o potpunoj neaktivnosti bugarskih jedinica za sve vreme vođenja borbi u rejonu Strumice i Štipa, [107] i zahteva da se demantuju vesti Radio-Sofije da su Bugari oslobodili Strumicu, Štip, Valandovo, Dojran, Đevđeliju. Protest je uložio i Štab 16. korpusa narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije povodom oslobođenja Velesa i Skoplja oštro zahtevajući da se demantuju izveštaji Radio-Sofije. [108]
Ne samo vojna dejstva već i odnos pojedinih bugarskih starešina i vojnika, ponekad i čitavih jedinica, prema organima narodne vlasti i stanovništvu Makedonije bio je vrlo loš. Bugarske vojne vlasti su 24. oktobra 1944. u selu Istibanje kod Kočana, razoružale članove narodnooslobodilačkog odbora i na mesto predsednika opštine postavili saradnika okupatora, što je izazvalo veliko ogorčenje seljaka; bilo je i batinjanja seljaka, pretresa po kućama, pljačkanja, oduzimanja oružja; u Carevom Selu poručnik Jordanov, iz bugarskog 18. pešadijskog puka, videvši rra jednom jugoslovenskom partizanu bugarski opasač, počeo je šibati
105. »Oslobodilački rat naroda Jugoslavije«, knj. 2, str. 362—364.
106. Rošavelov, n. članak, str. 57.
107. Zbornik, tom VII, knj. 4, str. 295—296.
108. Isto, str. 320.
236
DEJSTVA U DOLINI BREGALNICE I STRUMICE
(Nemačke snage, Snage BNA, Snage NOVJ)
partizana tvrdeći da je to opljačkao od nekog vojnika 5 fašističke okupacione armije; u selu Gornji Podlog neki bugarski vojnici pljačkali su i inače ogoljene seljake, a ono što nisu mogli opljačkati nemilosrdno su uništavali: ispuštali vino iz buradi, klali svinje, rasturali žito. . . U Kočanima i okolnim selima bugarski vojnici presretali su naše borce, otimali im oružje, ispitivali ih koliko su bugarskih vojnika ubili za vreme okupacije i pretili »...na način svojstven samo fašističkim vojnicima, a ne i jednoj revolucionarnoj i narodnoj armiji, kakvom mi smatramo da je postala bugarska armija revolucionarnim prevratom od 9. septembra«, rečeno je u pismu Štaba Bregalničko-strumičkog korpusa upućenom bugarskom ministru vojske 4. novembra 1944. godine. [109]) U pismu se ukazuje da vojnicima Bugarske narodne armije nije dovoljno objašnjeno u čiju zemlju ulaze i kako se moraju vladati; ukazuje se da su takvi postupci nedopušteni u svakoj a pogotovo u jednoj narodnoj armiji. Na kraju pisma je rečeno: » Mi smo uvereni, g. ministre, da ćete Vi učiniti sve moguće da ovo prestane i da se ubuduće izbegnu ovakve neželjene pojave. Neka duh nove, otečestvenofrontovske Bugarske zahvati sve bugarske oficire i vojnike. Tada će se ono borbeno jedinstvo, toliko neophodno u današnjem momentu, ostvariti za dobro naših bratskih naroda«.
U jesen 1944. godine makedonske jedinice 15. i 16. korpusa vodile su svakodnevne i žestoke borbe u dolini Vardara i duž komunikacije Struga—Ohrid—Resen—Bitolj— —Prilep protiv glavnih snaga Grupe armija »E« koje su se povlačile preko Makedonije. Pored borbi protiv nemačkih snaga, jedinice 15. i 16. korpusa vodile su borbe i protiv balističkih formacija u zapadnoj Makedoniji u rejonu Skoplja, koje je nemački saveznik dobro naoružao i obavezao da štite levi bok nemačkim trupama. U teškim okršajima i protiv nemačkih i protiv balističkih snaga, ove jedinice oslobodile su čitavu zapadnu Makedoniju — od Vardara do jugoslovensko-grčke i jugoslovensko-albanske granice.
109. Isto, str. 264—269.
237
3. Situacija na jugoslovenskom ratištu krajem 1944. i početkom 1945. godine
Krajem 1944. godine, posle uspešnih operacija za oslobođenje Srbije, Makedonije, Dalmacije i Crne Gore, znatno se izmenila vojno-politička situacija na jugoslovenskom ratištu. Glavnina snaga narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije, oslobodivši veliki deo Jugoslavije, stvorila je stabilnu i prostranu strategijsku pozadinu. Time su se bitno izmenili uslovi za dalje vođenje rata. Svoj deo opšteg strategijskog fronta u Evropi, jugoslovenska narodnooslobodilačka vojska povezala je u Podunavlju s levim krilom Crvene armije (snage 2. i 3. ukrajinskog fronta koje su dejstvovale u Mađarskoj), a na jugu, preko Jadrana, sa frontom zapadnih saveznika u Italiji, na Toskanskim Apeninima.
Uporedo sa oslobađanjem zemlje, preduzimane su mere za normalizovanje privrednog i političkog života na velikom oslobođenom delu jugoslovenske državne teritorije.
Pred narodnooslobodilačkom vojskom Jugoslavije sada je stajao neposredan zadatak da se vojnički pripremi za prolečnu odlučujuću ofanzivu svih savezničkih armija protiv Nemačke.
U to vreme, narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije po svom sastavu, naoružanju i opremljenosti izrasla je u savremenu oružanu snagu spremnu i sposobnu da sA reorganizuje u armiju regularnog tipa. Naredbom Vrhovnog štaba od 1. januara 1945. formirane su 1, 2. i 3. armija. Prvog marta 1945. formirana ie i 4. armija, a istog dana Povereništvo narodne odbrane donelo je odluku o preimenovanju Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije u Jugoslovensku armiju (JA); mornarica narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije preimenovana je u Jugoslovensku ratnu mornaricu. Istom odlukom Vrhovni štab narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije preimenovan je u Generalštab Jugoslovenske armije.
Snage narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije u Bosni, Crnoj Gori, Hrvatskoj i Sloveniji nisu reorganizovane. One su uglavnom ostale u starim formacijama — korpusi, samostalne divizije i brigade.
238
Pre početka završnih operacija, Jugoslovenska armija imala je 59 divizija sa oko 800.000 boraca. Jedinice rodova i službi bile su ojačane i reorganizovane. Brojno stanje divizije dostiglo je prosečno brojno stanje regularnih divizija ratnog sastava. Pri armijama i divizijama obrazovane su artiljerijske jedinice, a jedinice veze, inžinjerije, pozadine, saniteta i druge opremljene su savremenim tehničkim sredstvima. U Sovjetskom Savezu, pripremalo se formiranje dve vazduhoplovne i jedne tenkovske divizije u čiji su sastav trebalo da uđu jugoslovenski borci upućeni u SSSR na vojnu obuku.
Početkom 1945. raspored jugoslovenskih snaga bio je sledeči:
— 3. armija na liniji Barč—Podravska Slatina—Donji Miholjac—Darda—Apatin, i dalje levom obalom Dunava do u visini Vukovara;
— 1. armija na sremskom frontu, na liniji Berak— —Oriolik—Otok—Bosutske šume—Sava;
— 2. armija u severoistočnoj Bosni, orijentisana prema Bijeljini, Brčkom, Doboju i Vlasenici;
— 8. korpus (preimenovan 1. marta 1945. u 4. armiju) u Dalmaciji, orijentisan glavninom ka severnoj Dalmaciji, a delom ka Mostaru.
U pozadini neprijatelja, na delu teritorije koja nije definitivno bila oslobođena, postojale su prostrane slobodne teritorije na kojima su samostalno dejstvovali sledeči korpusi narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije: u Slavoniji i Zagorju — 6. i 10. korpus; u zapadnoj i centralnoj Bosni — 5. korpus; u Baniji, Kordunu, Pokuplju i Žumberku — 4. korpus; u Lici i Gorskom kotaru — 11. korpus; u Notranjskoj i Dolenjskoj — 7. korpus; u Gorenjskoj i Slovenačkom primorju — 9. korpus, a u Štajerskoj i Koruškoj jedinice 4. operativne zone. Dejstva ovih korpusa bila su uglavnom usmerena na komunikacije kojima su se Nemci kretali i snabdevali trupe na jugoslovenskom ratištu. Osim toga, ovi korpusi dejstvovali su i da bi proširili slobodnu teritoriju u pozadini neprijatelja. Tako je jugoslovenskim snagama na frontu stvorena stabilna i prostrana strategijska baza u neprijateljskoj pozadini, a pošto su ta područja
239
postala jako osetljiva, Nemci su bili primorani da za njihovo obezbeđenje angažuju znatne svoje i kvislinške snage. [110]
a) Dejstva na sremskom frontu (decembar 1944)
Posle oslobođenja Beograda, 20. oktobra 1944, jugoslovenske divizije 1. proleterskog i 12. udarnog korpusa prenele su težište dejstava na pravac Zemun—Vinkovci, sa zadatkom da gone i uništavaju nemačke trupe koje su se povlačile između Dunava i Save na zapad. Krajem oktobra, oslobodivši istočni deo Srema, jugoslovenske snage produžile su sa nastupanjem i 1. novembra, posle žestokih borbi, oslobodile Sremsku Mitrovicu. U napadu na grad učestvovale su 6. proleterska, 16. i 36. udarna divizija. Produžavajući nastupanje, jedinice 1. proleterskog i 12. udarnog korpusa izbile su do 10. novembra pred nove utvrđene nemačke položaje na liniji Ilok—Erdevik—Martinci. Pošto je u to vreme 12. udarni korpus izvučen iz Srema i prebačen na levu obalu Dunava, borbe s neprijateljem u Sremu nastavio je da vodi 1. proleterski korpus, koji se na dostignutoj liniji zadržao sve do 3. decembra. [111]
Prvih dana decembra u Srem su stigle i trupe 68. streljačkog korpusa Crvene armije. Trećeg decembra, posle završenih priprema, 1. proleterski korpus preduzeo je odlučan napad na svom delu fonta. U oštrim borbama koje su vođene do sredine decembra, divizije 1. proleterskog korpusa razbile su neprijateljsku odbranu na liniji Erdevik—Martinci i, pored niza manjih mesta, oslobodile 5. decembra Šid, potiskujući nemačke snage u pravcu Vinkovaca. Ispred Vinkovaca neprijatelj se utvrdio na novim položajima. Divizije 1. proleterskog korpusa zadržale su se 15. decembra na dostignutoj liniji Grabovo—Berak— —Oriolik—Otok, oko 15—20 km istočno od Vinkovaca, pripremajući se za dalje nastupanje.
110. »Oslobodilački rat naroda Jugoslavije«, knj. 2, str. 497—501. 521; »Beogradska operacija«, str. 271—272.
111. »Beogradska operacija«, str. 264.
240
Početkom decembra otpočela su u Sremu i borbena dejstva 68. streljačkog korpusa Crvene armije. Jedinice korpusa oslobodile su Ilok, a 8. decembra zaustavljene su na 10—15 km jugozapadno od Vukovara. Dvadeset petog decembra korpus je dobio nov zadatak i prebacio se preko Dunava na teritoriju Mađarske, pošto je prethodno bugarskoj 3. i 8. diviziji predao svoj deo fronta istočno od Sotina. [112]
* * *
Na osnovu sporazuma o primirju potpisanom u Moskvi 28. oktobra 1944. godine koji je bugarsku vladu obavezivao da svoje oružane snage stavi na raspolaganje sovjetskoj komandi, maršal Tolbuhin, komandant 3. ukrajinskog fronta, zatražio je još 18. novembra 1944. od bugarske komande da formira jednu armiju od 5 do 6 divizija i da mu je stavi na raspolaganje. Ta bugarska armija operativno bi bila potčinjena komandi 3. ukrajinskog fronta. Sutradan, 19. novembra, general Marinov saopštio je maršalu Tolbuhinu da je formiranje bugarske 1. armije u toku. [113]
Ali, bugarski reakcionarni krugovi oštro su napali politiku Otečestvenog fronta i suprotstavili se upućivanju bugarske vojske van granica Bugarske; imajući podršku bivših carskih oficira, otvoreno su huškali na oružani ustanak protiv narodne vojske i milicije, širili glasove da će vlada otpustiti oficire carske bugarske vojske i vodili intenzivnu propagandu za demobilizaciju.
Politbiro Centralnog komiteta BRP (k) preduzeo je mere da sredi ovo stanje. U toku decembra u Ministarstvu odbrane smenjeni su sa dužnosti reakcionarni visoki vojni rukovodioci; na kongresu Otečestvenog fronta, isto decembra 1944, odobrene su i mere otečestvenofrontovske vlade za čišćenje armije od reakcionarnih elemenata, za učvršćenje discipline, za jačanje uloge zamenika komandanta za politički rad i za poboljšanje borbene spremnosti armije. [114]
112. Isto, str. 264—265.
113. Peter Gostonj.i »Rat između Bugarske i Nemačke 1944—45«, str. 39—40, prevod.
114. »Otečestvenata vojna na Blgarija 1944—1945«, knj. 3, str. 19—36; »Rabotničesko delo«, od 4. decembra 1944. godine; »Kratka istorija na otečestvenata vojna«, str. 75; Godo Agneš, n. d. str. 78—81.
241
Sve se ovo u Bugarskoj zbivalo baš u vreme kada je bugarska 1. armija pripremljena i stavljena na raspolaganje maršalu Tolbuhinu. Do sredine decembra u Srem su bili prebačeni Štab 1. armije i 3, 8. i 11. divizija. [115]
Maršal Tolbuhin posetio je 8. decembra Štab bugarske armije u Staroj Pazovi, upoznao se sa stanjem, organizacijom i naoružanjem bugarskih jedinica i postavio zadatak da zajedno sa jedinicama narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije učestvuje u borbama u Sremu. Štab bugraske 1. armije zatražio je od Štaba 3. ukrajinskog fronta da uputi sovjetske savetnike u Štab 1. armije i sve štabove divizija, što je i učinjeno. [116]
* * *
Pritisnuti snagama Crvene armije i snagama narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije s fronta i iz pozadine, Nemci su užurbano utvrđivali front prema Budimpešti, duž desne obale Dunava i Drave, u Sremu i južno od Save, sve do Jadranskog mora. Planirali su da na tom frontu brane Rajh s juga i jugoistoka, da osiguraju glavne komunikacije koje su dolinom Save, Drave i njihovih pritoka izvodile ka zapadnoj i centralnoj Evropi, i da zaštite bokove svojih grupa armija »Jug« i armija »C« u Mađarskoj i Italiji.
Na ranije utvrđenim položajima Sotin—Berak—Otok— —Sava, osim ustaško-domobranskih snaga, nalazili su se delovi nemačke 1. brdske, 117. i 118. divizije, pukovska grupa 264. divizije i 92. motorizovana brigada. Sve te jedinice bile su pod komandom štaba 34. armijskog korpusa; ojačavane su jedinicama Grupe armija »E« koje su preko Bosne pristizale na front u Sremu.
Prvi proleterski korpus narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije, delovi 3. ukrajinskog fronta Crvene armije i jedinice bugarske 1. armije imale su zadatak da razbiju neprijateljsku odbranu u Sremu na liniji Sotin—Berak— —Otok—Sava, zauzmu Vukovar i Vinkovce, ugroze bokove i pozadinu Grupe armija »E« i nastave gonjenje neprijatelja ka zapadu.
115. »Otečestvenata vojna na Blgarija«, knj. 3, str. 37—38; »Kratka istorija na otečestvenata vojna«, str. 199—208, Godo Agneš, n. d. str. 83.
116. Godo Agneš, n. knjiga, str. 82 , 87.
242
Peta udarna, 11. i 21. divizija 1. proleterskog korpusa narodnooslobodilačke vojske napadale su u zoni Otok— širi rejon reke Bosuta. Na delu fronta kod Sotina, između 18. i 20. decembra, bugarske jedinice smeniie su delove 68. streljačkog korpusa Crvene armije.
Napad na neprijatelja počeo je 22. decembra. Posle artiljerijske pripreme, delovi bugarske 3. i 8. pešadijske divizije i jedna ojačana gardijska četa 11. pešadijskog puka, napali su na Sotin koji je bio utvrđen kao otporna tačka na levom krilu neprijateljske odbrane. Istovremeno, bugarski 24. puk napadao je na Grabovo, ali je napad posle početnih uspeha počeo da jenjava. Nekoliko četa probile su prednje redove neprijatelja, ail su pretrpele tako teške gubitke da su morale napustiti položaje, kojima su opet ovladale nemačke jedinice.
Posle neuspelog napada, Komanda bugarske 1. armije zatražila je od Komande 3. ukrajinskog fronta odobrenje da privremeno obustavi dejstva, dok ne izvrši nove pripreme. Komandant 3. ukrajinskog fronta prihvatio je predlog Komande bugarske 1. armije i do 30. decembra, u sporazumu sa jugcslovenskim vojnim rukovodstvom, naredio bugarskoj 1. armiji da svoj deo fronta preda jedinicama narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije, a potom da se prebaci u Mađarsku. Jugoslovenske jedinice smeniie su bugarske između 1. i 2. januara 1945. godine. [117]
Prema bugarskoj istoriografiji, osnovni uzrok za neuspeh bugarskih jedinica u borbama na sremskom frontu leži u razornom neprijateljskom delovanju iznutra, inspirisanom antisocijalističkom reakcijom u Bugarskoj. Naime, jedan broj oficira stare carske armije, iako se stavio na raspolaganje novoj narodnoj vojsci, produžio je svoju podrivačku delatnost. Prikriveni tuđi agenti širili su u jedinicama bugarske armije poražavajuće glasove: da su Nemci vrlo jaki i odlično naoružani; da je bugarsko oružje nepogodno te da je bolje plaćati reparacije nego umirati za tuđe interese daleko od Bugarske; ubeđivali su vojnike da treba da napuštaju front i vraćaju se u Bugarsku. Gubici bugarskih jedinica u borbama između Dunava i Save ooilato su
117. »Oslobodilački rat naroda Jugoslavije«, knj. 2, str. 498—499; »Kratka istorija na otečestvenata vojna«, str. 204—213 i 220—224; Godo Agneš, n. d. 87—90.
243
iskorišćeni u propagandne svrhe. Mere koje su preduzele bugarska vlada 20. decembra i BRP (k) za čišćenje rukovodstva armije od protivnarodnih elemenata i za lokalizovanje neprijateljske propagande, još se nisu osećale u bugarskim jedinicama na teritoriji Jugoslavije. . . [118]
b) Dejstva na Dravi i desnoj obali Mure
Bugarska 1. armija prebacila se do 18. januara preko Dunava kod Iloka i Petrovaradina, a zatim kod Bezdana i Batine. Nakon toga, jedinice bugarske 11. i 12. divizije smeniie su na Dravi 36. i 51. diviziju narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije, koje su upućene u napad na virovitički mostobran. Ostale snage bugarske 1. armije prikupljale su se u Mađarskoj.
Prilikom prebacivanja preko Dunava, u nekim bugarskim jedinicama izbila je pobuna, čuli su se zahtevi za povratak u Bugarsku. Umesto da se ukrcaju kod Iloka, dva bataljona 24. i 11. pešadijskog puka 3. divizije odbili su da izvrše naređenje. Posle razgovora i ubeđivanja rukovodstva armije, većina vojnika je pristala da se ukrca. Dve čete 24. puka, koje su i pored svih ubeđivanja odlučile da se vrate kući, raspale su se na putu za Petrovaradin. Vojnici koji su se vratili u sastav svojih jedinica pozvani su na disciplinsku odgovornost. Huškači na pobunu, među njima i komandant 24. pešadijskog puka i veći broj oficira, izvedeni su pred ratni vojni sud. [119]
Nakon završetka borbi na virovitičkom mostobranu, jugoslovenska 3. armija posela je 23. februara položaje bugarske 1. armije na dravskom frontu od Torjanaca do Dunava, a bugarske jedinice prebačene su zapadno od 3. armije uzvodno od sela Torjanci do Barča. Sve do početka marta, kada je počela nemačka protivofanziva u Mađarskoj, na Dravi nije bilo značajnijih dejstava.
118. »Kratka istorija na otečestvenata vojna«, str. 207—208, Godo Agneš, n. d. str. 90—91.
119. »Kratka istorija na otečestvenata vojna«, str. 209, 212; Godo Agneš, n. d. str. 92—93.
244
Za izvođenje protivofanzive, Nemci su, da bi poboljšali i skratili front, u širem rejonu Blatnog jezera (Mađarska) grupisali oko 30 divizija.
Početkom marta, 16. divizija narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije branila je na levoj obali Drave odsek od Torjanaca do Starog Sela, a 36. divizija narodnooslobodilačke vojske od Starog Sela do ušća Drave i levom obalom Dunava do Plavna; 51. divizija narodnooslobodilačke vojske bila je u opštoj rezervi. Levu obalu Drave, uzvodno od Torjanaca, branili su delovi bugarske 1. armije.
Noću između 5. i 6. marta ojačana nemačka 11. vazduhoplovno-pešadijska divizija prešla je Dravu severno od Valpova, na odseku 16. divizije. Severno od Donjeg Miholjca, na odseku bugarske 3. divizije, prešle su nemačka 104. i 297. pešadijska divizija. Pritisak nemačkih snaga bio je vrlo jak i Nemci su 6. marta uspeli da obrazuju uži mostobran i zauzmu Novi Bezdan i Bolman. Zato je uvedena u borbu i 51. divizija narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije. Do 9. marta, kada su Nemci zauzeli Baranjsko Petrovo Selo, na frontu 16. i 51. divizije narodnooslobodilačke vojske stalno traju napadi i protivnapadi. Desetog marta delovi 16. i 51. divizije preduzeli su odlučne protivnapade i slomile otpor neprijatelja u rejonima Majške Međe i Bolmana. Nemci su odbačeni na polazne položaje i bili prinuđeni da pređu u odbranu.
Sovjetski 133. korpus i bugarska 3. divizija zadržali su do 11. marta dalji prodor nemačkih snaga.
Za to vreme trupe Crvene armije slomile su nemačku protivofanzivu u Mađarskoj, a nemačka Vrhovna komanda 14. marta naređuje povlačenje nemačkih snaga na desnu obalu Drave. S namerom da poprave situaciju severno od Donjeg Miholjca, Nemci su noću između 17. i 18. marta napali desno krilo 16. divizije narodnooslobodilačke vojske i zauzeli Torjance, ali su ga 1. i 4. brigada 16. divziije, jedan puk bugarske 16. divizije (ova divizija je smenila bugarsku 3. diviziju) i motocikiistički puk Crvene armije, već iduće noći protivnapadom povratile. U toku 19. i 20. marta izvršeno je grupisanje jugoslovenske 3. armije, dva puka Crvene armije i delova bugarske 16. divizije jačine puka u cilju likvidacije bolmanskog mostobrana. Napad je bio predviđen za 22. mart. Međutim, Nemci su noću između
245
20. i 21. marta počeli da izvlače svoje jedinice. Uočivši ovo, 16. i 51. divizija narodnooslobodilačke vojske prešle su samoinicijativno u napad i 21. marta oslobodile Baranjsko Petrovo Selo, Majšku Među, Bolman i Đurđev Dvor i do 24 časa izbile na Dravu. U ovom napadu učestvovao je po jedan puk Crvene armje i bugarske 16. divizije. [120]
Jedinice narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije u Sloveniji i Hrvatskoj, koje su bile van sastava 1, 2. i 3. armije (4, 6, 9, 10. i 11. korpus, jedinice Četvrte operativne zone Slovenije i mnogobrojni partizanski odredi i teritorijalne jedinice) za sve vreme zimskih operacija dejstvovali su u pozadini neprijatelja napadajući komunikacije, neprijateljske garnizone i uporišta. Ove jedinice imale su velike slobodne teritorije sa kojih su preduzimale borbene akcije i tako vezivale za sebe vrlo jake neprijateljske snage. Na desnoj obali Mure jedinice narodnooslobodilačke vojske stalno su napadale neprijatelja i njegova uporišta duž komunikacija.
Dvadeset prvog marta trupe 3. ukrajinskog fronta i bugarske 1. armija prešle su u opštu ofanzivu u Mađarskoj. Bugarska 1. armija dejstvovala je na levom krilu 3. ukrajinskog fronta duž leve obale Drave, ravnajući se prema njegovom tempu nastupanja.
Drugog aprila delovi bugarske 16. divizije prešli su reku Muru i izbili na jugoslovensku teritoriju kod Kotoribe i na drum Kotoriba—Donji Vidovec.
Muru je prešao i 12. puk 8. divizije koji je sledećeg dana izbio do sela Donja Dubrava. Nastavljajući dejstva desnom obalom Mure, delovi bugarske 16. divizije zauzeli su 6. aprila Čakovec, a potom izbile na liniju Sv. Juraj— —Groblje—Dunjkovec. Konjički puk bugarske 1. armije zauzeo je Gornji Hrašćan i sela Trnavec i Macinec (kod Čakovca).
Od 7. do 15. aprila bugarska 12. divizija vodila je borbe protiv nemačkih delova kod sela Jastrebci, Hum, Sv. Urban i Loperčiće (kod Ormoža, severno od Drave). Pošlo dvodnevnih borbi delovi 138. korpusa Crvene armije i bugarske
120. »Oslobodilački rat naroda Jugoslavije«, knj. 2, str. 504—508; »Kratka istorija na otečestvenata vojna«, str. 225—270.
246
12. divizije zauzeli su 15. aprila selo Jastrebce i sela Veliki i Mali Kog (kod Ormoža). Bugarske snage prešle su potom u odbranu na liniji Sv. Urban—Veliki Kog— —Hum, a jedinice Crvene armije produžile dejstva prema Muri. [121]
c) Završne operacije za oslobođenje Jugoslavije
Na sastanku između maršala Tita i savezničkih komandanata, maršala Tolbuhina i feldmaršala Aleksandera, održanom u Beogradu u februaru 1945. godine, utanačene su pojedinosti u pogledu koordinacije završnih operacija između Jugoslovenske armije i savezničkih snaga u Mađarskoj i Italiji. Posebno je ugovoreno da snage Jugoslovenske armije do 30. marta počnu operacije dolinom Une, prema Lici i Gorskom kotaru, da bi na sebe privukle nemački 97. armijski korpus iz Istre i Slovenačkog primorja i olakšale savezničku ofanzivu prema severnoj Italiji. Tako je Jugoslovenskoj armiji još jednom ukazano veliko poverenje i namenjena značajna strategijska uloga u opštoj savezničkoj ofanzivi na Nemačku.
Sredinom marta front u Jugoslaviji protezao se linijom Drava—Dunav—zapadno od Sida ušće Drine—Sarajevo— —Banja Luka—Bihać—Gospić—Karlobag. Južno od Save front nije bio taktički povezan, a u Sremu su Nemci izgradili dobro utvrđenu zonu.
Pre početka ofanzive Jugoslovenske armije za konačno oslobođenje zemlje, neprijateljske snage bile su ovako raspoređene: 15. kozački korpus na desnoj obali Drave od Virovitice do sela Čađavice; 91. armijski korpus na desnoj obali Drave, od Čađavice do Dalja; 34. armijski korpus na sremskom frontu i desnoj obali Save; 21. brdski armijski korpus u dolini reke Bosne i u rejonu Sarajeva; 15. brdski armijski korpus u Lici i Gorskom kotaru; 97. korpus u Rijeci, Istri i Trstu; 69. armijski korpus na prostoru Koprivnica—Zagreb—Karlovac; zatim slede mornarički delovi i druge manje jedinice.
121. »Oslobodilački rat naroda Jugoslavije«, knj. 2, str. 521—528; Hronologija oslobodilačke borbe naroda Jugoslavije 1941—1945, str. 1101—1102; »Kratka istorija na otečestvenata vojna«, str. 225—270.
247
Prema zamisli koju je dao vrhovni komandant maršal Tito, Generalštab Jugoslovenske armije izradio je operacijski plan za završne akcije. Osnovna ideja operacijskog plana bila je: grupisanim snagama probiti neprijateljski front u Sremu i Lici, a potom energičnim nadiranjem — desnim krilom dolinom Drave ka Koruškoj, a levim uz jadransku obalu ka Trstu, Soči i gornjem toku Drave — zatvoriti obruč oko nemačke balkanske grupacije u oblasti Julijskih Alpi i Karavanki; istovremeno, sa armijama u centru preduzeti energično nastupanje na severozapad ka liniji Zagreb—Karlovac, i dalje ka Sloveniji, radi konačnog uništenja neprijatelja. Jedinice Jugoslovenske armije u pozadini neprijatelja napadače njegova uporišta i saobraćajnice. [122]
Prema ovom planu zadaci su bili sledeči: jugoslovenska 1. armija vrši proboj utvrđene sremske zone, a potom preduzima energično gonjenje opštim pravcem Vinkovci— —Slavonski Brod—Gradiška—Zagreb, s težnjom da što pre izbije u rejon Zagreba; jugoslovenska 2. armija nastupa opštim pravcem Doboj—Banja Luka—Bosanski Novi—Karlovac i koordinira dejstva sa 1. armijom, desno duž Save, a sa 4. armijom, levo, na liniji Bihać—Slunj—Ogulin—Vrbovsko; jugoslovenska 3. armija glavnim snagama forsira Dravu kod Valpova a pomoćnim snagama Dunav kod Dalja, preseca komunikaciju Osijek—Našice, oslobađa Osijek, a zatim, zavisno od situacije, usmerava dejstva na jug, ka Vinkovcima, ili u Podravinu, opštim pravcem Našice—Virovitica—Varaždin; jugoslovenska 4. armija imala je zadatak da razbije neprijatelja između gornjeg toka Une i Jadranskog mora i da kroz Liku, Hrvatsko primorje, Gorski kotar i Istru iziđe na Soču.
Za početak ofanzive 1. i 3. armije određen je 12. april, dok je 4. armija prešla u ofanzivu ranije, 20. marta.
Na delu fronta na kome je izvodila operacije jugoslovenska 3. armija bile su angažovane i sledeće snage:
Šesti korpus Jugoslovenske armije (12. i 40. divizija), koji je bio na južnim padinama Papuka, dobio je zadatak da u zaleđu neprijatelja sadejstvuje sa 3. armijom na pravcu Našice—Valpovo;
122. Oslobodilački rat naroda Jugoslavije«, knj. 2, str. 53&—542.
248
Deseti korpus Jugoslovenske armije (32. i 33. divizija) na prostoru Veliki Zdenci—Daruvar—Pakrac da dejstvuje u pozadini neprijatelja i sadejstvuje sa 3. armijom u gonjenju neprijatelja dolinom desne obale Drave;
Na desnom armijskom krilu, na odseku Sv. Đurađ, 24. pešadijski puk bugarske 3. divizije prebacuje se na desnu obalu Drave i dejstvuje na spoju jugoslovenske 3. i bugarske 1. armije. [123]
Noću između 11. i 12. aprila jedinice 3. armije forsirale su Dravu kod Valpova i Dunav kod Dalja, a 24. puk bugarske 3. pešadijske divizije forsira Dravu kod Sv. Đurađa, blizu Donjeg Miholjca. Pošto je obrazovala mostobran, jugoslovenska 3. armija produžava nadiranje pravcem Našice—Virovitica—Varaždin i do 15. aprila oslobađa Osijek i Našice. Delovi jugoslovenske 16. udarne divizije u sadejstvu sa 24. pešadijskim pukom bugarske 3. divizije, [124] posle dvanaestočasovnih borbi protiv 111. lovačkog puka nemačke 11. vazduhoplovno-pešadijske divizije, oslobodili su Donji Miholjac. Tu su se preko Drave prebacili i 29. puk, inžinjerijski bataljon i artiljerijski divizion bugarske 3. divizije. Do 20. aprila delovi jugoslovenske 51. divizije i 29. puk bugarske 3. divizije oslobodili su selo Moslavinu, kod Donjeg Miholjca, a zatim je 29. puk oslobodivši prvo selo Vilijevo posle dvodnevnih borbi, izbio na desnu obalu Novog dravskog kanala. Jedinice jugoslovenske 3. armije, uz sadejstvo 32. divizije 10. korpusa Jugoslovenske armije, posle dvodnevnih borbi protiv delova nemačke 11. divizije, oslobodili su Podravsku Slatinu. Za to vreme 6. korpus Jugoslovenske armije izbio je u rejon Daruvara, a 33. divizija i dalje vodi borbu u rejonu Pakraca i Daruvara. Bugarske jedinice prešle su Novi dravski kanal i oslobodile sela Čađevicu i Noskovce.
U takvoj situaciji nemačka 11. divizija bila je prinuđena da se povuče iz rejona sela Mikleuša prema Virovitici,
123. Isto, str. 544 , 572—579.
124. Ovaj puk je od 12. do 18. aprila nadirao desnom obalom Drave ka s. Viljevu. U rejonu s. Viljeva smenio ga je 29. pešadijski puk, koga je posle velikih gubitaka u borbama na Novom dravskom kanalu smenio 13. pešadijski puk bugarske 11. divizije. Ovaj puk je nastupao do s. Đuretine; tu ga je 30. aprila smenio 30. pešadijski puk bugarske 8. divizije koji je produžio gonjenje neprijatelja ka Varaždinu. (»Oslobodilački rat naroda Jugoslavije«, knj. 2, str. 579); Voenoistoričeski sbornik, knj. 58).
249
na liniju Crna Jaruga—Budakovac (na Dravi). Štab jugoslovenske 3. armije izdao je 21. aprila zapovest za nastupanje ka Virovitici. Bugarski 13. puk 11. divizije ušao je 23. aprila u Budakovac i odbacio nemačke delove prema selima Detkovcu i Rušanima. Jedinice jugoslovenske 16, 33. i 36. divizije, posle trodnevnih borbi protiv delova nemačke 11. divizije, oslobodile su 25. aprila Viroviticu i prinudile neprijatelja na povlačenje prema Koprivnici, dok je 51. divizija Jugoslovenske armije presekla komunikaciju Virovitica—Barč. Bugarski 13^. puk, na krajnjem levom krilu bugarske 1. armije, nastupajući desnom obalom Drave, razbio je neprijateljske delove na drumu Virovitica—Barč i 25. aprila predveče izbio u rejon sela Novi Marof.
Da bi zadržao dalje nastupanje jugoslovenske 3. armije, neprijatelj se povukao i poseo ranije pripremljene položaje na liniji Grubišno Polje—Radotić—Stari Gradac—Drava. [125]
Generalštab Jugoslovenske armije uporno je nastojao da ostvari operativnu ideju o okruženju i uništenju nemačkih i kvislinških snaga na teritoriji Jugoslavije. Zbog toga je 20. aprila naredio 4. armiji da forsirano nadire ka Trstu, 1. armiji da što pre izbije u rejon Zagreba, 3. armiji da goni nepijatelja kroz Podravinu, a 2. armiji da što energičnije nadire pravcem Karlovac—Novo Mesto.
Prema naređenju Generalštaba Jugoslovenske armije, 3. armija je preduzela gonjenje neprijatelja kroz Podravinu i do 8. maja oslobodila Đurđevac, Bjelovar, Koprivnicu, Ludbreg, Varaždin i Varaždinske Toplice. Posle oslobođenja Varaždina, posle prikupljanja jedinica, nastavljeno je gonjenje neprijatelja prema jugoslovensko-austrijskoj granici. U tim operacijama zarobljen je veliki broj nemačkih vojnika i zaplenjena znatna količina ratnog materijala.
Za to vreme, 13. pešadijski puk 11. bugarske divizije oslobodio je Ferdinandovac (kod Đurđevca), a zajedno sa jugoslovenskom 51. divizijom, i Pitomaču (kod Virovitice); 30. puk bugarske 3. divizije, uz učešće 51. divizije, oslobodio je selo Molve (kod Đurđevca), a 5. maja sela Drnje, Botovo i Đelekovec (kod Koprivnice).
U daljem nastupanju kroz Sloveniju, jugoslovenska 51. divizija i delovi bugarske 12. divizije oslobodili su 9.
125. »Oslobodilački rat naroda Jugoslavije«, knj. 2, str. 578—580, 585—587.
250
maja Ptuj, a 10. maja Maribor. U borbi za oslobođenje Maribora učestvovale su i jedinice komande mesta i delovi bugarske 3. i 12. divizije. Posle ovih borbi, jedinice jugoslovenske 3. armije upućene su da zatvore jugoslovensko-austrijsku granicu. [126]
* * *
Završne operacije Jugoslovenske armije izvedene su u sklopu savezničkog plana za opštu prolećnu ofanzivu, čiji je cilj bio da se na svim frontovima koncentrično i jednovremeno nadire ka srcu Nemačke i konačno uništi njena oružana sila. Na svom delu strategijskog obruča oko Nemačke, na sektoru između Drave i Jadrana, Jugoslovenska armija imala je zadatak ne samo da do kraja oslobodi svoju zemlju nego i da sadejstvuje u operacijama 3. ukrajinskog fronta u Mađarskoj i anglo-američkih trupa u Italiji. Koordinirajući dejstva s tim operacijama savezničkih snaga, Jugoslovenska armija potpuno je odgovarala svom zadatku. Prema osnovnoj operativno-strategijskoj ideji Vrhovnog komandanta, izvodeći glavni udar opštim pravcem Beograd—Zagreb—Ljubljana—Beljak, jugoslovenske snage su manevrom krilnih armija — 4. armije duž obale Jadrana i dolinom Soče ka Koruškoj i 3. i 1. armije između Drave i Save, prema Koruškoj — razbila snage neprijatelja na oba krila njegovog istaknutog fronta. Zatim, posle četrdesetodnevnih neprekidnih borbi, uz frontalni pritisak 2. armije, izbile su u dolinu Soče i u Korušku i dovele glavninu neprijateljskih snaga u kritičnu situaciju. Ishod: snage nemačke balkanske grupacije, zajedno sa ostacima kvislinških formacija, zarobljene su ili uništene u Sloveniji.
Veliku inicijativu, samostalnost i umešnost u rukovođenju operacijama ispoljili su štabovi jugoslovenske 1, 2, 3. i 4. armije:
- Prva armija je 12. aprila izvršila proboj neprijateljske odbrane na sremskom frontu i do 25. aprila izbila na reku Ilovu. Od 26. aprila do 3. maja vodila je teške borbe na Ilovi, a zatim, 8. maja, s jedinicama 2. armije, oslobodila Zagreb. Posle oslobođenja Zagreba nastavila je gonjenje, uništenje i zarobljavanje neprijateljskih snaga na pravcu
126. Isto, str. 624, 627, 628, 635—636.
251
Podsreda—Celje—Šoštanj—Črna—jugoslovensko-austrijska granica.
- Treća armija je noću 11/12. apirla forsirala Dravu, razbila neprijateljsku odbranu i ugrozila pozadinu sremskog fonta. Zatim je, goneći neprijatelja kroz Podravinu, izbila na prostoriju severno od Zagreba, prešla jugoslovenskoaustrijsku granicu u rejonu Dravograda i u Koruškoj i, s jedinicama 4. operativne zone i delovima 4. armije, zatvorila obruč oko nemačkih i kvislinških snaga sprečivši ih tako da se prebace preko jugoslovensko-austrijske granice.
- Četvrta armija od 20. marta do 9. maja, na teško prolaznom planinskom i krševitom zemljištu, u Lici, Hrvatskom primorju, Gorskom kotaru i Istri, još pre kapitulacije Nemačke, uništila je 15. i 97. armijski korpus. Treba istaći da je 4. armija uspešno izvršila i složene pomorsko-desantske operacije. Za ovaj uspeh velike zasluge ima Jugoslovenska ratna mornarica čiji su brodovi stigli 6. maja u Trst kao prvi saveznički brodovi.
- Druga armija, koja je dejstvovala opštim pravcem Doboj—Derventa—Banja Luka —Sisak—Karlovac—Novo Mesto, krenula je u ofanzivu 5. aprila. Prelazeći pod borbom nekoliko većih reka (Bosnu, Vrbas, Unu, Kupu i Savu), skoro bez tehničkih sredstava, do 6. maja ovladala je neprijateljskim uporištima u donjem toku Une, oslobodila Karlovac i, u sadejstvu s jedinicama 1. armije, 8. maja oslobodila Zagreb. Zatim je sa linije Zagreb—Karlovac nastavila gonjenje širokim frontom, potisnula neprijatelja na liniju Celje—Kranj i okružila ga s juga.
Prva grupa vazduhoplovnih divizija dejstvovala je u završnim operacijama u tesnoj taktičkoj i operativnoj vezi s 1, 2. i 3. armijom. Ostali rodovi i službe, uprkos oskudici u sredstvima i materijalu, uspešno su izvršili vrlo teške zadatke. [127]
Delovi bugarske 1. armije vrlo kratko su učestvovali sa jedinicama Jugoslovenske armije u zajedničkim borbama na sremskom frontu — od 22. do 28. decembra 1944. godine, nakon čega je cela bugarska 1. armija prebačena u Mađarsku pod komandom 3. ukrajinskog fronta. Bugarski delovi koji su prelazili na desnu obalu Drave i Mure
127. Isto, str. 634—636.
252
obezbeđivali su levi bok bugarske 1. armije koja je nastupala na levom krilu 3, ukrajinskog fronta u Mađarskoj. Preko njih se povezivao strategijski front u Jugoslaviji i Mađarskoj. Iako su to bili samo delovi za obezbeđenje, komande i štabovi jugoslovenskih jedinica stalno su održavali kontakt sa štabovima bugarskih jedinica i organizovali sadejstvo u prigraničnom pojasu.
* * *
Već je rečeno da je Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije odobrio učešće bugarske otečestvenofrontovske vojske u završnim borbama na delu teritorije Jugoslavije da bi se Bugarska, makar i na kraju rata, uključila u antifašističku koaliciju, To je bila moralna podrška nove Jugoslavije novoj Bugarskoj i bugarskom narodu.
Bugarska narodna armija u dejstvima 1944/1945. godine nije bila niti je, kako to često tvrde bugarski istoričari, po svom kadrovskom sastavu i nasleđenim opterećenjima mogla biti neka odlučujuća snaga na delu teritorije Jugoslavije ili na Balkanu. Njeno učešće je odobreno jedino zato da bi se pomoglo učvršćenje i konsolidovanje nove otečestvenofrontovske Bugarske, a ne zato što se Jugoslavija, imajući u vidu opštu vojno-političku situaciju na evropskom ratištu, nije mogla sama osloboditi.
Doprinos Bugarske narodne armije u drugom svetskom ratu u završnim borbama na delu jugoslovenske teritorije može se meriti samo na osnovu stvarnih rezultata koje je postigla u borbama posle 9. septembra 1944. godine; taj doprinos se ceni, ali u realnim razmerama, onoliko koliki je stvarno bio. Imajući u vidu sve okolnosti pod kojima je stvarana Bugarska narodna armija, u Jugoslaviji se nije ni očekivalo da će bugarske jedinice dati više od onoga što su dale.
Žrtve koje su jugoslovenski narodi i bugarski narod dali u zajedničkim borbama zahtevaju objektivnu ocenu istoričara. Jedino tako istorija može poslužiti zbližavanje naroda Jugoslavije i bugarskog naroda.
253
Pri povratku jedinica bugarske 1. armije sa fronta, u prolazu kroz Beograd, 13. juna 1945. godine na Banjici su svečano predata jugoslovenska odlikovanja pripadnicima Bugarske narodne armije. Svečanosti je prisustvovao i maršal Jugoslavije Josip Broz Tito, koji je posle predaje odlikovanja održao kraći govor. Pored ostalog, Tito je rekao:
»...Ova svečanost je snažan prilog težnjama naših naroda, naroda Bugarske i Jugoslavije, da žive u bratskoj slozi i miru, da se nikad više ne ponove stare raspre, da se više nikada ne ponove tragedije koje su se odigrale u prošlosti . . .«
* * *
Posle završetka drugog svetskog rata došlo je do krupnih teritorijalnih promena odnosno do novih revolucionarnih društveno-ekonomskih preobražaja u svetu. Do korenitih promena došlo je i na Balkanu.
Narodi Jugoslavije, u teškoj četvorogodišnjoj narodnooslobodilačkoj borbi protiv fašističkih okupatora i domaćih izdajnika, na ruševinama stare Jugoslavije, kroz socijalnu revoluciju, stvorili su demokratsku državu — Federativnu Narodnu Republiku Jugoslaviju, bratsku zajednicu ravnopravnih naroda i narodnosti. Susedna Bugarska uspela je da se devetoseptembarskim ustankom 1944. godine i stvaranjem otečestvenofrontovske vlasti istrgne iz Hitlerove kaolicije pre konačnog sloma fašizma. No, otečestvenofrontovskoj Bugarskoj tek su predstojali sređivanje unutrašnjih prilika i borba za mesto u međunarodnoj zajednici.
Pri sređivanju unutrašnje situacije, otečestvenofrontovska viast u Bugarskoj imala je velikih teškoća. Pored ekonomsko-političkih mera, preduzeti su dublji revolucionarni zahvati radi čišćenja vojske [*] i državnog aparata od prikrivenih neprijatelja.. .
U tom periodu Georgi Dimitrov je posebno insistirao na borbi protiv velikobugarskog šovinizma godinama usađivanog bugarskom narodu, protiv buržoaske ideologije koja se ispoljavala u teritorijalnim pretenzijama prema susednim državama i asimilatorskoj politici prema susednim narodima. Zato je Dimitrov borbu protiv velikobugarskog
*. Otpušteno je oko 2.000 oficira.
254
šovinizma shvatao osnovnim uslovom demokratskog razvoja nove Bugarske.
»Danas kod nas ne može ni za koga biti tajna, — pisao je Dimitrov CK BRP(k] u pismu 28. IX 1944. — da jedan od najvažnijih korena svih nacionalnih nesreća i katastrofa koje su stigle naš narod u toku poslednjih decenija, leži u velikobugarskom šovinizmu, u velikobugarskoj ideologiji, u politici hegemonije na Balkanu i vladavine nad susednim narodima. . . Bez nemilosrdnog uništenja velikobugarskog šovinizma, te rak-rane na živom telu naše zemlje, nije moguće graditi novu, preporođenu Bugarsku. Potrebno je da se uporedo sa onemogućavanjem štetnog rada nosilaca te smrtne zaraze povede ideološki rat koji će narodu i njegovoj inteligenciji razjasniti stvari, tako da ne ostane ni spomena na velikobugarsku ideologiju i avanturističku politiku. Neophodno je potrebno da se gvozdenom metlom očiste Augijeve štale mračnog, podlog i sramnog fašističkog nasledstva, da se pročisti društveni i politički vazduh nad bugarskim nebom. U toj oblasti leži jedan od najvažnijih zadataka naše Partije«.
Kao i u toku rata, ni posle njegovog završetka Jugoslaviji nije bilo svejedno kakvog će suseda imati na svojoj istočnoj granici, kakav će međunarodni status Bugarska dobiti, i koliko će se brzo stabilizovati otečestvenofrontovska vlast.
Svetskoj javnosti nije nepoznato sa koliko se žara i upornosti jugoslovenska delegacija sa Edvardom Kardeljom na čelu borila na mirovnim razgovorima u Parizu da se Bugarskoj da status učesnika u ratu protiv fašizma, da se prema njoj primeni isti kriterijum kao prema Italiji, da se smanje reparacije koje je na ime ratne štete Bugarska trebalo da plati Grčkoj i Jugoslaviji.
To je bio period kada su se i Jugoslavija i Bugarska zalagale za razvijanje dobrosusedskih odnosa. Bugarska je, na primer, uputila kao pomoć Jugoslaviji izvesnu količinu hrane — pšenicu, kukuruz, pirinač, šećer — i primila oko 10.000 jugoslovenske dece na oporavak.
I oko rešavanja makedonskog pitanja, koje je predstavljalo značajan faktor u jugoslovensko-bugarskim odnosima, bugarska strana je krajem rata i neposredno posle završteka rata, pružila dokaze da prihvata postojanje makedonske
255
države u okviru Federativne Narodne Republike Jugoslavije i priznaje nacionalnu afirmaciju makedonskom nabodu.
Iz tog perioda značajno je pismo Centralnog komiteta BRP(k) od 2. novembra 1944. godine upućeno Josipu Brozu Titu:
. . . »Specijalno u vezi sa stvaranjem makedonske slobodne države u okviru nove federativne Jugoslavije, čime se čini prvi odlučan korak ka ostvarenju ideala Makedonaca za stvaranjem slobodne jedinstvene Makedonije, mi vam stavljamo do znanja da naša Partija i naš narod najtoplije pozdravljaju novu makedonsku državu. Mi ćemo raditi na njenom popularisanju, kako među čitavim bugarskim narodom, tako, i naročito, među stanovništvom bugarskog dela Makedonije, pomoći ćemo u radu na buđenju makedonske nacionalne svesti kod tog stanovništva, koristeći herojsku prošlost i sadašnjost makedonskog naroda i njegovu borbu za oslobođenje, nazivajući škole, organizacije i dr. imenima velikana makedonskog naroda... «
Georgi Dimitrov svoje gledište o Makedoniji i odnose između socijalističke Jugoslavije i otečestvenofrontovske Bugarske najbolje je izrazio u govoru koji je po povratku u zemlju održao u Narodnom sobranju Bugarske, 25. decembra 1945. godine. Tom prilikom je rekao:
» . . . Spoijna politika Otečestvenog fronta je prava nacionalna bugarska politika. Ona polazi od stvarnih nacionalnih interesa Bugarske. Ona vodi računa o gorkom iskustvu iz prošlosti, kada je pitanje Makedonije bilo iskorišćeno od tuđih imperijalista i njihovih balkanskih agenata iz krugova vladajućih klika da bi se Bugari suprotstavili Srbima i Srbi Bugarima. Otečestveni front smatra da moramo učiniti sve što je potrebno da Makedonija jednom zauvek prestane da bude jabuka razdora na Balkanu, da postane karika ujedinjenja između Bugara i Srba, između nove Bugarske i nove Jugoslavije. Ne deoba Makedonije, ne borba za njeno osvajanje, već poštovanje volje Makedonaca, čiji je osnovni deo dobio svoju nacionalnu slobodu i nacionalnu ravnopravnost u okviru Federativne Narodne Republike Jugoslavije (kurziv autora). Odnosi između otečestvenofrontovske Bugarske i Federativne Narodne Republike Jugoslavije — između te dve susedne zemlje — tako
256
su bratski da postoji puna mogućnost da one same reše, bez ikakve tuđe intervencije, sva pitanja koja se tiču njihovih nacionalnih interesa. . . «
U to vreme najveći domet u pogledu rešavanja ovog pitanja predstavlja rezolucija o makedonskom pitanju [*] doneta na X proširenom plenumu CK BRP(k) (održanom 9. avgusta 1946. godine), lako nije dosledna u svemu, jer sadrži izvesne rezerve u pitanju nacionalne opredeljenosti Makedonaca iz Pirinske Makedonije, u rezoluciji se po prvi put nedvosmisleno priznaje da je Makedonija zaista nacionalna i državna zajednica čitavog makedonskog naroda ujedinjenog u Narodnoj Republici Makedoniji, ravnopravnoj zajednici u okviru Federativne Narodne Republike Jugoslavije. U rezoluciji se makedonskom narodu priznaje pravo na samoopredeljenje, priznaje se, u stvari, da je ujedinjenje Makedonaca u Narodnoj Republici Makedoniji njihova stvar i izjavljuje da Pirinskoj Makedoniji, do njenog uključenja u Narodnu Republiku Makedoniju, treba dati najširu kulturnu autonomiju i svestrane mogućnosti za nacionalni i kulturni razvitak. Ovakvi stavovi i odnosi nove Bugarske prema makedonskom pitanju utirali su puteve prijateljske saradnje između Jugoslavije i Bugarske.
Dimitrov, koji je 1946. godine došao na čelo bugarske vlade, pridavao je veliki značaj saradnji sa Jugoslavijom. U svojoj programskoj deklaraciji, koju je 28. novembra 1946. izneo pred Sobranjem i koja govori o odnosima sa Jugoslavijom, on je izjavio:
»Vlada će posvetiti izuzetno veliku pažnju jačanju i daljem razvijanju srećno uspostavljenih bratskih veza između nove Bugarske i nove Jugoslavije kao jednom od najvažnijih uslova za njihov sopstveni uspeh i za osiguranje mira i demokratije na Balkanu«.
U tom razdoblju unutrašnjeg razvoja Bugarske i njene spoljnopolitičke orijentacije, kada su već bile stvorene povoljne osnove za međusobnu saradnju između FNRJ i NRB (a pošto je posle sklapanja mirovnog ugovora u Parizu utvrđen i međunarodnopravni status Bugarske), sklopljen je Bledski sporazum. Posle iscrpnih razgovora vođenih 30, i 31. jula i 1. avgusta 1947. godine između delegacija vlada Jugoslavije, sa Titom na čelu, i vlade Bugarske, sa
*. Ova rezolucija nije objavljena, a kasnije je anulirana (posle rezolucije Informbiroa).
257
Dimitrovim na čelu, potpisan je Protokol o Bledskom sporazumu. Protokol je imao četiri priloga: usaglašeni tekst Ugovora o prijateljstvu, saradnji i uzajamnoj pomoći FNRJ i NRB; Sporazum o privrednoj saradnji; Sporazum o carinskim olakšicama i o pripremi carinske unije između dve zemlje i Sporazum o dvovlasničkim imanjima na jugoslovensko-bugarskoj granici, o olakšicama u pogledu prelaska granice stanovnika iz pograničnog područja i o državljanstvu.
Tom prilikom široko su razmatrana sva osnovna pitanja s područja privredne i političke saradnje, uključujući i makedonsko nacionalno pitanje, i postignut je visok stepen saglasnosti o njihovom rešavanju.
U tački 7. Protokola utvrđen je tekst specijalne deklaracije o bratskom gestu vlade Jugoslavjie, koja se » ... da bi olakšala privredni napredak bratske republike Bugarske«, u ime naroda Jugoslavije odrekla reparacija u iznosu od 25 miliona dolara, koje je Bugarska, prema Pariškom mirovnom ugovoru, trebalo da plati Jugoslaviji.
U drugoj polovini 1947. godine počelo je ostvarivanje obaveza predviđenih Bledskim sporazumom. U Evksinogradu, u Bugarskoj, Tito i Dimitrov su 29. novembra potpisali ugovor o prijateljstvu, saradnji i uzajamnoj pomoći između Jugoslavije i Bugarske. U kominikeu je konstatovano »... da su sporazumi na Bledu dali izvanredne i pozitivne rezultate za obe zemlje i da je od konferencije na Bledu naovamo politička, privredna i kulturna saradnja između dveju susednih zemalja značajno napredovala.«
Posle Bledskog sporazuma, i pored svih otpora, u Bugarskoj su se počeli osećati svežiji vetrovi u shvatanju makednoskog nacionalnog pitanja, lako nikad nije do kraja bilo priznato pravo makedonskom narodu na samoopredeljenje, ipak je bila prihvaćena istorijska činjenica postojanja makedonske nacije i Narodne Republike Makedonije, a Makedoncima u Pirinskoj Makedoniji obezbeđena kulturna i nacionalna emancipacija. Otvorene su škole na makedonskom jeziku; u Gornjoj Džumaji, u Blagojevgradu, počelo je da radi makedonsko nacionalno pozorište; rasturaju se listovi i časopisi na makedonskom jeziku »Makedonija«, »Mlad Borec«; ojačane su veze između omladine iz Pirinske Makedonije i omladine iz Narodne
258
Republike Makedonije. . . Sve je to, nesumnjivo, biio veoma značajno za odnose između Jugoslavije i Bugarske.
I drugi vidovi saradnje između Jugoslavije i Bugarske znatno su unapređeni. Naglo jo porasla robna razmena i ulagani su napori da se što uspešnije ostvare novi privredni planovi.
U to vreme gotovo da nije bilo nekog krupnog nerešenog, ili nerešivog, pitanja u odnosima između dveju zemalja.
U takvoj atmosferi dobre saradnje, Josip Broz Tito je posle potpisivanja ugovora u Evksinogradu izjavio novinarima: »Jugoslavija i Bugarska, dvije glavne države na Balkanu, likvidiraju sve što bi moglo biti uzrok razdora među njima, likvidiraju sve što bi moglo da stvori novo žarište nesporazuma. Mi smo uklonili jedno bure baruta sa Balkana, a poznato je da je u prošlosti bure sa barutom bilo upravo između Bugarske i Jugoslavije . . .«
Nastupila je era dobrosusedskih odnosa između nove Jugoslavije i nove Bugarske, koja je trajala sve do rezolucije Informbiroa, kada su Jugoslaviju, političkim diskvalifikacijama i pretnjama silom, pokušali potčiniti Staljinovom diktatu. Pošto je Jugoslavija odlučno odbila svako potčinjavanje i osporavanje prava da suvereno odlučuje o svom unutrašnjem razvitku, jednostranim aktima sa bugarske strane 1949. i 1950. godine stavljeni su van snage svi do tada zaključeni sporazumi i dogovori, uključujući i Bledski sporazum.
Poznato je da su posle toga u odnosima Bugarske prema Jugoslaviji nailazila razdoblja velikih oscilacija. Kamen spoticanja, pored ostalog, opet je postalo makedonsko pitanje. U Bugarskoj se ponovo govori o »bugarskom« identitetu Makedonaca. . . Opet se negira makedonska nacija. . . Istorija kao da se ponavlja, iako u izmenjenim uslovima. [128]
128. Kako je oscilirao odnos prema Makedoncima u Bugarskoj najbolje se vidi ir rezultata posleratnih popisa stanovništva izvršenih u Bugarskoj. Prema popisu iz 1946. godine, kada je priznato postojanje makedonske nacije, u Pirinskoj Makedoniji se deklarisalo pod nacionalnom pripadnošću Makedonci 70% celokupnog stanovništva. U popisu iz 1956. (kada su se ponovo poboljšali odnosi u periodu destaljinizacije), u Pirinskoj Makedoniji se deklasiralo kao Makedonci 63,7% stanovništva. Međutim, 1965. godine, bugarska statistika je zabeležila da u čitavoj Bugarskoj ima svega 0,1% Makedonaca od celokupnog stanovništva u Bugarskoj, dok se u poslednje vreme govori i piše da je njihov broj sveden na svega oko 2.000. Očigledno da jedna toliko velika nacionalna grupacija, kao što su Makedonci u Bugarskoj, nije mogla da nestane u toku 10—15 godina.
(Reč K. Crvenkovskog na savetovanju CK SKM, »Borba« od 3. II 1958; Vanđa Cašule »Od priznavanja do negiranja«, »Kultura«, Skopje, 1970, str. 19; »Jugoslovensko-bugarski odnosi«. Biblioteka na sobranieto na Socijalistička Republika Makedonija, godina VI, 1, Skopje, mart 1969, str. 115).
259
Ali sve teče, sve je podložno promenama, promenama i spremnosti za razumna i dobrosusedska rešenja. Zato ne treba pretpostavljati da se svi mostovi koji su kroz istoriju tako teško građeni između jugoslovenskih naroda i bugarskog naroda, a posebno u toku drugog svetskog rata i neposredno posle njega, mogu tako lako razrušiti. Jer, bez obzira na različite puteve kojima idu u svom razvoju, Jugoslaviju i Bugarsku povezuje zajednički istorijski cilj: izgradnja socijalizma. Taj krajnji zajednički cilj predstavlja trajnu pretpostavku za stalno unapređivanje sveukupnih odnosa između Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije i Narodne Republike Bugarske.