Историја на македонскиот народ. I. Од предисториското време до крајот на XVIII век

Михаило Апостолски (гл. ред.)

 

ДЕЛ ЧЕТВРТИ. ТУРСКАТА ВЛАСТ ВО МАКЕДОНИЈА (XV—XVIII ВЕК)

 

Глава I. Македонија во времето на развојот на Османската империја  229

    1. Државното устројство на Османската империја (д-р Александар Матковски)
    2. Управно-територијална поделба на Македонија
(д-р Александар Стојановски, 2.-5.)
    3. Колонизација и исламизација
    4. Воведување на тимарско-спахискиот систем
    5. Положбата на зависното население (рајата)
    6. Стопанство
(д-р Александар Матковски, 6.-7.)
    7. Положбата на Охридската архиепископија

 

Глава II. Македонија во времето на слабеењето на Османската империја  257

    1. Промени и опаѓање на османскиот феудализам (д-р Александар Стојановски)
    2. Натамошен развој на градовите и на градското стопанство
(д-р Александар Матковски, 2.-3.)
    3. Католичката пропаганда

 

Глава III. Борба против феудалната експлоатација и турската власт во Македонија ((д-р Александар Матковски)  267

    1. Невооружен отпор против феудалната експлоатација
    2. Мариовско-прилепска буна
    3. Развој на ајдутството
    4. Учество на духовни лица во отпорот. „Султан Јахја“

 

Глава IV. Карпошовото востание ((д-р Александар Стојановски)  279

    1. Продирање на австриската војска во Македонија
    2. Влошување на положбата на рајата
    3. Подигање и тек на востанието
    4. Пораз и последици на востанието
    5. Манифест и заштитни писма од Леополд I

 

Глава V. Феудална анархија во Македонија ((д-р Александар Матковски)  287

    1. Воени порази на Османската империја
    2. Продлабочување на кризата на тимарско-спахискиот систем и осилување на крупните феудалци
    3. Дејствување на арамиски и крџалиски банди
    4. Засилување на ајдутството
    5. Промени во етничката структура и економско засилување на градовите
    6. Укинување на Охридската архиепископија

 

Глава VI. Културните прилики во XV—XVIII век  297

    1. Литература (д-р Харалампие Поленаковиќ)
    2. Просвета (
Љубен Лапе)
    3. Уметност (
д-р Коста Балабанов (освен за музиката), Тодор Скаловски (само за музиката))

 

Глава VII. Исламската култура во Македонија  315

    1. Литература (Ванчо Бошков)
    2. Уметност (
д-р Александар Стојановски, 2.-3.)
    3. Просвета

 

Глава VIII. Културнотворечки пројави на албанската народност во Македонија (д-р Петро Јанура)  325

 

 

ГЛАВА I. МАКЕДОНИЈА ВО ВРЕМЕТО НА РАЗВОЈОТ НА ОСМАНСКАТА ИМПЕРИЈА

 

 

1. Државното устројство на Османската империја

 

Османската држава се развила од еден бејлак (кнежевство) што бил создаден на урнатините на Селџучкиот султанат, во северозападниот дел на Мала Азија. На чело на бејлакот застанал Ертогрул, од племето Каи, кое им припаѓало на Турците Огузи. Во 1281 година Ертогрула го наследил неговиот син Осман, основач на Османската империја. Тој ја зацврстил и ја раширил својата власт во Мала Азија. Неговите наследници, синот Орхан (1323—1362) и внукот Мурат I (1362—1389) успешно ја продолжиле завојувачката политика, проширувајќи ја својата власт и на Балканскиот Полуостров. Со тоа биле создадени благопријатни услови за зацврстување и развој на државната организација на Османската империја.

 

Османската империја била феудална, теократско-централистичка држава. На чело на државата стоел султанот, како врховен изразител на интересите на владеачката феудална класа. Потпирајќи се на државниот апарат и на платеничката војска, султаните во своите раце ја концентрирале сета власт и сите нишки во управувањето со Империјата. Меѓутоа, тие често биле ограничувани, па дури и симнувани од власта, од страна на јаничарите и крупните феудалци. Османските султани имале раскошни дворци со многубројни служби и хареми. Престолнината на османската држава отпрвин била во Бруса, потоа во Едрене (Одрин), а од 1453 година во Цариград (Истанбул). Теократскиот карактер на османската држава бил изразен и во лицето на шејх-ул-исламот, кој бил врховен толкувач на шеријатските закони и чувар на исламската традиција.

 

По Маричката битка, кога Турците-Османлии завладеале пространи територии на Балканскиот Полуостров, турската држава почнала да се дели на големи административни единици, наречени беглербегства на чело со беглербегови. Во почетокот беглербегот ја командувал целата османска војска и после султанот бил најважно лице во државата. Најпрвин било заведено звањето румелиски беглербег, т.е. застапник на султанот во европските турски

 

229

 

 

провинции. Во времето на Бајазит (1389—1402), во Мала Азија било воведено звањето анадолски беглербег. Беглербеговите ги поставувал султанот. Тие биле управници и највисоки воени команданти во беглербеглакот или ејалетот (т.е. пашалакот).

 

Беглербеглаците се делеле на санџаци или ливи. На чело на еден санџак стоел санџакбег или мирлива, кој бил воен и управен старешина во санџакот. Сите санџакбегови од еден беглербеглак потпаѓале под воена команда на беглербегот. Санџаците биле основни воени и управно-територијални единици во турската држава. Од средината на XV век санџаците се делеле на вилаети и нахии. Управниот систем во нашите краишта не одел подолу од нахијата. Вистина, по селата живееле спахии, но тие имале само право во собирањето на давачките, а нивното учество во управувањето било незначително. Поради тоа во селото постоела еден вид селска самоуправа.

 

Уште во првиот османсии бејлак постоела должноста везир, како врховен претставник на управната власт. Околу 1386 година бил именуван уште еден везир. Тогаш се воспоставила и должноста на прв, таканаречен велики везир (везириазам или садриазам). Тој бил главен помошник на султанот и претседател на државниот совет. Веќе во времето на Мехмед I (1413—1421) имало тројца везири, а во првата половина на XVI век — четворица. Почнувајќи од Мехмед II (1451—1481) за везири и велини везири џочнале да доаѓаат луѓе што биле собрани од девширме (т.н. „данок во крв“). Овие исламизирани лица сосем зависеле од султанот, а тој од положбата лесно ги симнувал и често ги казнувал со смрт.

 

Во шеесеттите години на XIV век била воведена должноста кадиаскер, врховен воен судија и тоа по еден за Румелија и Анадолија.

 

За време на Мехмед I веќе се споменува и должноста нишанџија, кој од името на султанот на актите го ставал султанскиот знак (тугра).

 

Државниот совет (диван) го сочинувале седум везири, двајца кадиаскери, тројца дефтердари што ги раководеле финансиите а присуствувале и други највисоки државни функционери. До Мехмед II, султанот присуствувал на седниците на диванот, но оттогаш тој доаѓал само во исклучителни случаи, а диванот го водел великиот везир. Диванот ги разгледувал жалбите упатени до султанот и до централните власти и по нив донесувал одлуки, издавал заповеди од името на султанот (фермани), документи за назначување (берати), договори и други документи. Одлуките.на диванот се запишувале во специјални книги, наречени „мухиме дефтерлери“.

 

Финансиите биле строго централизирани. Во престолнината имало двајца дефтердари, кои се занимавале со

 

230

 

 

финансиските работи, и тоа едниот за Румелија, а другиот за Анадолија. Канцелариите на државните финансии се викале „дефтерхане" и тие воделе строга контрола за приходите и расходите во целата држава. Во дефтерханите се чувале катастарските книги наречени „тапу дефтерлери", кои официјално се викале уште и „тахрир дефтерлери". Во нив, според областите, градовите и селата во кои живееле, биле регистрирани лицата што имале феудални лена како и лица што биле обложени со давање на разни даноци. Сите давачки на рајата, како и приходите од трговијата, рударството и друго, биле воведувани во овие дефтери. Катастарските пописи се вршеле периодично и по потреба, а ги составувале специјални лица (мубашири), кои биле праќани на терен.

 

Турците-Османлии, кои по вера, јазик и етнички се разликувале од поробените народи на Балканскиот Полуостров, морале да ја градат својата власт врз цврста воена орѓанизација. Турската војска се делела на сувоземна и морнарица. Главната воена сила на Турција била сувоземната војска, која се делела на султанова гарда (капикулу оџаклари) и на ејалетска (провинциска) војска. Најважна и најмногубројна ејалетска војска биле спахиите. Тоа биле коњаници-феудалци кои добивале феуд со обврска да одат во војна и да поведат со себе определен број борци и опрема, според големината на леното. На оној спахија што не ќе одел на воен поход му се одземало леното и се деградирал на степен на раја, а некојпат му се наложувала и смртна казна. Во мирно време и за време на воен поход, команданти на спахиите билег черибашиите и субашиите. Алајбегот ги командувал сите спахии од еден санџак, додека санџакбегот бил командант на сите воени сили во санџакот. Во прво време меѓу спахиите имало и христијани, кои подоцна, во XVI век, исчезнале.

 

Во ејалетски војнички редови се сметале уште и мартолозите, војнуците, дервенџиите, соколарите, оризарите и мустахфизите. Последниве биле чувари во тврдините што се наоѓале во внатрешноста на турската држава. Мартолозите, дервенџиите, војнуците, соколарите и оризарите биле претежно христијани.

 

Во султанската гарда како платеничка војска бил јаничарскиот корпус (оџак), создаден во првата половина на XIV век (околу 1329). Јаничарите се регрутирале од заробените деца или од децата собрани со девширме („крвен данок“). Тие деца, насилно земени од покореното население, биле преведувани во ислам и по неколкугодишна Воено-религиозна обука се преобразувале во фанатизирани војници. Тие не смееле да се женат и требало наполно да се посветат на

 

231

 

 

воениот живот. Најчесто оделе во војна, служејќи како пешадија, но биле употребувани и за одржување ред по градовите или како посада во тврдините. Командант им бил јаничарскиот ага. Во втората половина на XV век имало 10.000 јаничари, а во средината на XVI век 12.000. Од XVI век, од времето кога престанале завојувањата, централната власт почнала да ослабува, а дисциплината меѓу јаничарите да попушта. Султаните почнале се повеќе да зависат од својата телесна гарда — јаничарите.

 

За време на Бајазит I (1389—1402) се почнало со поинтензивно изградување на флотата, неопходно потребна за освојување на бреговите на Средоземно Море. Командант на морнарицата бил капуданпаша. Во морнарицата служеле азапи (момци). Покрај тоа, имало и речна флота, на поголемите реки.

 

Главен командант за сите воени сили во времето на војната бил великиот везир. Заедно со него во поход оделе и другите везири. Целата организација на военото дело во Империјата била централизирана и прилагодена за освојување на туѓи територии и за држење во потчинета положба на населението.

 

Во времето на Сулејман Законодавецот (1520—1566), Османската империја била голема светска сила, со моќна сувоземна војска и силна флота.

 

За разлика од Западна Европа, феудалците во Османската империја немале право на својот феуд да вршат судска, административна, финансиска и воена власт. Државната власт со своите органи дејствувала во поседите на сите феудалци. Основа на правното уредување бил шеријатот, позајмен од поранешната арапска држава, но добил османска модификација. Шеријатот бил заснован на исламот. Коранот и Хадисот, биле основни правни книги. Поради оскудноста на шеријатските прописи и поради потребата да се регулираат финансискмте, економските и другите правни односи во државата, се издавале кануни (закони). Овие особено биле карактеристични за време на Сулејман Законодавецот. Кануните, во принцип, не требало да му противречат на шеријатот, иако често биле такви. Шејх-ул-исламот имал право да дава толкувања и оцени на правните норми од гледиште на исламското право. Овие правни мненија (фетви) често биле обична формалност. Судската власт не била одвоена од обвинителската. Кадиите биле и судии и обвинители. Тие ја применувале судската власт на определена територија, наречена каза, но не служеле долго време на едно место. За некои прашања тие сами донесувале одлука, а за покрупните предметот го испраќале до повисоките органи. Судските акти и документи, одлуките на кадиите, како и разни жалби,

 

232

 

 

кадиите ги воведувале во специјални книги наречени сиџили.

 

Судиите по ранг се делеле на моли, кадии и наиби. Покрај турските, постоеле и еврејски и христијански црковни судови, кои суделе само по црковни деда. Судството било поткупливо и насочено во прв ред против поробеното население.

 

 

2. Управно-територијална поделба на Македонија

 

Во новоосвоените територии на Балканскиот Полуостров Турците-Османлии веднаш воспоставувале своја управа. Тие најчесто ја задржувале затечената управно-територијална поделба, и тоа не само во поглед на пониските, туку исто така и на повисоките управни единици. Меѓутоа, со текот на времето биле вршени ред промени во системот на таа поделба, така што е многу тешко да се следи и прикаже нејзиниот развиток.

 

Највисоката управна единица, која во себе постепено ја опфатила и целата територија на Македонија, бил Румелискиот беглербеглак или ејалет (а подоцна вилает), основан некаде во времето меѓу 1362 и 1385 година.

 

Во пограничните области на Османската империја биле формирани краишта, управни единици со изразито воен и привремен карактер, на чие чело се наоѓале краишници (уџбегови). Најстарото такво краиште на Балканот, кое се простирало во близината на Солун, зафаќајќи добар дел од јужна Македонија, го управувал прочуениот војсководител Евренос-бег. Малку подоцна, со паѓањето на Скопје под турска власт (1392), тоа станало центар на ново краиште. Првиот скопски краишник бил Пашајитит-бег (1392—1414), а потоа Исак-бег (1414—1439), и неговиот син Иса-бег (1439—1463).

 

Румелискиот беглербеглак бил составен од помали управно-територијални единици, наречени санџаци или ливи. Еден од најстарите, а истовремено и најголемите санџаци, кој долго време во себе го вклучувал најголемиот дел од Македонија, бил таканаречениот Паша-санџак, односно санџакот со кој управувал лично румелискиот беглербег и што доаѓал на предно место по своето стратегиско значење. Во текот на XV и XVI век постепено биле создавани нови санџаци, меѓу кои и оние што зафаќале македонска територија. Така, по смртта на браќата Дејановци (1395) и паѓањето на нивните поседи под директна турска власт, бил создаден Ќустендилскиот санџак, во кој влегувале и областите од Источна Македонија. Приближно во истото време настанал и Охридскиот санџак, во кој, меѓу другото, влегувал

 

233

 

 

дел од Западна Македонија. Во средината на XVI век бил создаден Скопскиот санџак, скоро исклучиво врз македонска територија, а малку порано дефинитивно се зацврстил и Солунскиот санџак, составен од пределите на Јужна Македонија. Во еден краток временски интервал од третата деценија на XVI век и Лерин (Флорина) се споменува како центар на посебен санџак, составен само од градот и неговата поблиска околина.

 

Санџаците од своја страна се делеле на вилаети и нахии, како најниски управно-територијални единици. Вилаетите биле привремени, воведувани во тукушто освоените подрачја. Нив постепено ги замениле редовните управни единици — нахиите. Нахијата наполно одговарала на предосманскиот термин жупа, и секоја средновековна жупа станала нахија. Меѓутоа, не секоја жупа претставувала нахија во смисла на управна единица, поради тоа што имало многу мали жупи. Така, на пример, нахиите Горни и Долни Полог, познати средновековни жупи, биле соединети во една управна единица, во нахијата Тетово (Калканделен).

 

Паралелно со оваа управно-територијална поделба. била во сила и поделбата на т.н. кази. Казата претставувала територија врз која се протегала компетенцијата на еден кадија, претставник на турското правосудство. Иако казата во својата основа била судско-територијална единица, поради широките, често управни надлежности што ги имале кадиите, таа, всушност, претставувала редовна управна единица во сите области во кои живеело муслиманското население. Големината на една каза зависела од бројот на муслиманите во дадената област. Таа со време станала значајна судска и управна единица во Македонија, а нејзината територија обично се простирала на неколку нахии, но не ретко таа се поклопувала со територијата на нахијата.

 

Еве неколку конкретни податоци За нахиите односно казите од територијата на Македонија што влегувале во составот на споменатите санџаци. Во првите години од владеењето на слутанот Сулејман Законодавецот (околу 1526—1528 г.) на Паша-санџакот му припаѓале најголем број од постојните нахии во Македонија: Тетово (Калканделен), Кичево, Велес (Копрулу), Прилеп, Битола (Монастир), Ениџе — Вардар, Воден, Бер (Караферие), Серфиџе, Хрупиште, Биглиште, Костур (Кесрие), Драма, Серез, Зихна, Неврокоп, Демир-Хисар, Аврет-Хисар, Сидерокапса и Солун (Селаник). Во средината на XVI век од составот на Паша-санџакот се издвоиле нахиите Скопје, Тетово, Прилеп и Кичево и претставувале територија на новоформираниот Скопски санџак. Во Солунскиот санџак пак биле вклучени нахиите: Ениџе — Вардар, Воден, Бер, Серфиџе, Демир-Хисар, Аврет-Хисар, Сидерокапса и Солун. Во истиот тој период на Ќустендилскиот санџак му припаѓале нахиите: Кратово, Штип, Кочани

 

234

 

 

и Нагоричане — од Кратовската каза, Струмица, Тиквеш, Мелник и Дојранското Езеро — од Струмичката каза, и Славиште и Горна Кресна — од казата Илиџа (Ќустендил). Најпосле, во Охридскиот санџак во 1582 година влегувале нахиите: Охрид, Преспа и Дебарца — од Охридската каза, и Горни Дебар, Жупа и Река — од Дебарската каза.

 

 

3. Колонизација и исламизација

 

Турското завојување предизвикало длабоки етнички промени во Македонија, разбивајќи ја компактната маса на македонското население. Дел од тоа население ги напуштило своите живеалишта, бегајќи пред незапирливиот налет на турските воени одреди. Извесен дел паднал под ударот на непријателот или пак бил одведен во ропство. По таков начин опустеле бројни македонски населби, особено оние што лежеле крај поважните стратегиски патишта и во областите каде што се одиграле поголеми воени судири. Имало случаи и по воспоставувањето на турската власт домородното македонско население да биде депортирано надвор од својата земја. Во 1467 година од Охрид биле пренесени повеќе угледни граѓани во Мала Азија, а од Скопје 15 семејства во новоизградениот албански град Коњух.

 

Со цел да создадат сигурна потпора за својот политички и општествен поредок, како и да го забрзаат населувањето и обновувањето на разореното производство во покорената Македонија, турските власти го поттикнувале доброволното, а исто така пристапиле и кон систематско, па дури и принудно доселување на турскиот елемент од Мала Азија. Врз таа основа, веќе во најраниот период од турската доминација, никнувале многу нови турски населби во сите делови на Македонија, а пред се крај поважните сообраќајни артерии. плодните речни долини и крајморската рамнина. Така, веќе околу 1460 година во Велешката нахија имало пет села со турско население, за кон средината на XVI век нивниот број тројно да се зголеми. Таа колонизација најосетно ги засегнала градските центри, во кои веднаш по преземањето биле стационирани турски воени гарнизони и организирани локални управни судски власти. Во нив постојано растел бројот на муслиманското население, бидејќи, покрај другото, градовите нуделе многу поблагопријатни и посигурни животни услови. Така, во Скопје во 1455 година живееле 511 муслимански и 339 христијански семејства, додека во 1519 година бројот на муслиманските семејства нараснал на 717, а на христијанските се смалил на 302, во Велес околу 1460 година имало само 9 муслимански и 222 христијански семејства, а во 1519 година 42 муслимански и 247 христијански семејства; во Кичево околу 1476 година имало 31 муслиманско

 

235

 

 

и 186 христијански семејства, а во 1519 година 111 муслимански и 145 христијански семејства; во Битола околу 1460 година имало 295 муслимански и 185 христијански семејства, додека во 1519 година бројот на муслиманските семејства нараснал на 756, а на христијанските само на 330 итн. Овие, како и многу други податоци, покажуваат дека зголемувањето на муслиманското население по градовите, особено поголемите, се одвивало најчесто на сметка на христијанското население, кое стагнирало или опаѓало.

 

Поради својот начин на живеење, особено погодни за преселување биле анадолските номади. Нивната колонизација започнала уште од времето на турското завојување, при што особено значајна улога одиграле прочуените воени команданти, какви што биле Евренос-бег, Јеген-паша и др. Во резултат на таа колонизација се создал цел појас од населби на турски сточари, наречени Јуруци и Коњари, во Солунскиот реон, во Неврокопско, Струмичко, Радовишко, Кочанско, Овчеполско и крај Коџаџик. Оваа колонизација на турскиог елемент продолжила со несмален интензитет и во наредните векови. Меѓутоа, таа никогаш не го загрозила опстанокот на домородното македонско население, кое останало далеку премоќно за целото време на турската власт во Македонија.

 

Не помалку значајно, особено за стопанскиот развиток на Македонија, било населувањето на Евреите избегани од под ударот на инквизицијата што од крајот на XV век започнала да беснее во Западна Европа, пред се во Шпанија и Португалија. Во Османската империја тие нашле сигурно засолниште и благопријатни услови за широк размав на својата стопанска и културна дејност. Еврејски колонии биле создадени во сите позначајни градски центри во Македонија — во Солун, Битола, Скопје, Бер, Костур, Серез, Штип, Кратово и Струмица. Солунската колонија била една од најбројните и најзначајните во целата Империја. Поради своето многуилјадно еврејско население (веќе кон средината на XVI век градот имал околу 3.000 еврејски куќи) и големото културно значење за тоа население (во 1515 година тука била создадена еврејска печатница, а освен тоа во градот работела прочуената академија на Талмуд Тора), Солун го добил името „град-мајка на Израел“. Талмудска школа имало и во Битола, чија еврејска колонија во 1544 година броела 87 семејства. Во истата година скопската еврејска колонија броела 38 семејства. Во почетокот на XVI век во Серез живееле 59 еврејски семејства, доселени од Шпанија и Сицилија, а пак во Штип, во 1530 година, имало 38 еврејски семејства, доселени од Солун. Според еден податок од XVII век, еврејскиот квартал во Скопје бил обграден со ѕидини, а во него имало две еврејски синагоги и училишта.

 

236

 

 

Бројот на еврејското население постојано се зголемувал, а со тоа растела и неговата економска моќ и улога во Османската империја.

 

Исправен пред инородниот и иноверниот оовојувач, кој иако релативно малоброен, ја држел целата политичка и економска власт во земјата, македонскиот народ морал жилаво да се брани од постојната опасност да биде асимилиран односно потурчен. Османското законодавство давало достатно широка основа за верска и народносна толеранција, но тоа се уште не ги исклучило повремените ексцеси на верскиот фанатизам, насилната исламизација и заинтересираноста на државата што поголем број од потчинетите балкански народи да преведе во исламот. А постоеле и ред објективни фактори, во прв ред од економока и општествено-политичка природа, што придонесувале за преминување во исламот. Во исламот најпрвин преминал еден дел од старото благородништво, со желба потрајно да ги зачува, па и да ги прошири своите мали земјопоседи. Така, селото Маврово, во 1462 година, им било дадено како тимар на двајца христијани, Димитар и Оливер, со тоа што еден од нив секоја година морал да оди на војна. Меѓутоа, кога Оливер поминал во исламска вера, добивајќи го името Сулејман, кон овој тимар бил присоединет уште еден тимар што порано го уживал некој ои Али. Околу 1476 година во Кичевската нахија меѓу спахиите имало и тројца „нови муслимани“, т.е. христијани што преминале во исламот. Меѓутоа, исламизацијата го зафатила и феудално зависното градско и селско население. Таа исламизација започнала уште со навлегувањето на Турците и траела за целото време на нивната власт. Во XV и XVI век имало лица кои го носеле презимето „Абдулах“, што укажува на нивното христијанско потекло. Помасовна исламизација била извршена во наредните два века, кога цели села, па дури и области преминале во исламот. Примери за таква исламизација има скоро во сите делови на Македонија, но најзасегнати биле крајните западни и крајните источни предели на земјата (по текот на реките Дрим и Радика и во подножјето на Доспат и Пирин Планина). Корените на оваа исламизација секако треба да се бараат во опаѓањето на Османската империја и во влошената положба на народот. На централната власт и била потребна нова, сигурна опора за разнишаниот ред во земјата и дополнителен извор на воена сила. Од друга страна, зголемените давачки и несигурноста во земјата ги гонела масите да бараат најразлични патишта за подобрувње на својата положба, па еден од нив ги водел кон исламизацијата. Во процесот на исламизацијата изгледа дека особено значајна поттикнувачка улога одиграле дервишките

 

237

 

 

редови, чии теќиња биле распрснати насекаде по Македонија. Исламизираните обично го задржувале својот мајчин јазик и многу од народните и верските обичаи. Во народот тоа исламизирано население е познато под различни имиша, но најчесто како Торбеши и Помаци.

 

 

4. Воведување на тимарско-спахискиот систем

 

Воспоставувањето на турската власт во балканските земји не предизвикало ликвидирање на основите врз кои биле изградени предосманските општествено-еканомски односи. И натаму останал во сила феудалниот поредок, со карактеристичната поделба на две основни антагонистички клаеи: класата на експлоатираното селанство и експлоататорската класа на феудалците. Па сепак, Турците — Османлии, натоварени со селџучкото феудално наследство, внесле многу значајни промени во животот на покорените балкански народи. Целиот тој процес на воведување на новиот, османскиот феудален поредок што започнал паралелно со турсните завојувања бил завршен кон средината на XV век. Основна карактеристика на османскиот феудализам бил тимарско-спахискиот систем, односно мириската земја (арази мирие, арази мемлекет). Врховен сопственик на таа земја била државата, персонифицирана во султанот, а непосреден — селанецот, рајата.

 

Меѓу султанот и селанецот најчесто стоел ситниот феудален сопственик, спахијата, кој во замена за својата воена служба добивал лено (феуд) во рамките на државната, мириската земја, без право да го отуѓува и со строго определен годишен приход остваруван во вид на феудална рента од рајата настанета на тоа лено. По таков начин била упростена сложената хиерархиска мрежа, карактеристична за предосманскиот облик на феудалната сопственост, особено со оглед на нејзината вертикална структура, така што односот феудалец — селанец бил под непосредна заштита и контрола на државата.

 

За македонскиот народ нов значаен момент во класните односи бил и тој што сега во лицето на феудалецот едновремено бил претставен и туѓинскиот завојувач, кој и по својата верска и етничка припадност реско се разликувал од зависниот македонски селанец. Таа разлика станала особено изразита од XVIII век, кога терминот раја се идентифицирал исклучиво со христијанското зависно население во Османската империја. Ова многу ја отежнувало положбата на македонскиот народ, но едновремено и давало посебен импулс на неговата класна и ослободителна борба.

 

Моќта на судтанот, како врховен сизерен, имала реална материјална подлога. Во неговата каса оделе приходите од

 

238

 

 

царските хасови, во кои, покрај големите комплекси од мириската земја, заедно со населбите на нив, влегувале и приходите од рудниците, трговијата, различните такси и друго. Така, на пример, меѓу бројните извори на приходи што султанот ги добивал од Македонија, околу 1528 година се наоѓала и целата мориовска област. Хасови имале и највисоките државни функционери, санџагбеговите, беглербеговите, везирите и други. Приходот од еден хас изнесувал најмалку 100.000 акчи. Познатиот скопски краишник Иса-бег, син на Исак-бег, располагал со огромен хас, кој, не сметајќи го Скопје, давал 763.000 акчи годишен приход. Уживањето на хасот било сврзано со определена државна функција, така што престанокот на функцијата повлекувал и одземање на хасот.

 

Освен како хасови, феудалните приходи од мириската земја биле давани и во вид на зеамети и тимари. Зеаметите носеле годишен приход кој се движел од 20.000 до 99.999 акчи, а тимарите најмногу до 19.999 акчи. И тие понекогаш биле доделувани во замена за некоја невоена служба. Така, околу 1476 година кичевскиот кадија имал тимар што давал 6.159 акчи годишен приход. Но најчесто тоа биле војнички лена, доделувани на лично и со закон ограничено наследно уживање. Воената обврска на спахиите била адекватна на приходот што тие го добивале од своето лено: до колку приходот бил поголем и обврската била поголема. Поради извонредното значење на оваа обврска за Османската империја, таа била строго прецизирана со законски прописи. Така, субашијата на Кичевската нахија Али-бег, кој околу 1476 година имал посед со годишен приход од 79.472 акчи, во случај на војна бил должен да приготви 2 „гечими“ (панцири), 20 „џебелии" (коњаници со полна воена опрема), еден голем и еден мал шатор. Во истото време сераскерот Мехмед, кој уживал тимар во Прилепскиот вилает, со годишен приход од 14.835 акчи, бил должен да приготви 4 „џебелии" еден голем шатор и еден „гулам“ (помошник), додека спахијата Сулејман, син на охриѓанецот Бехадир, кој во истиот вилает имал тимар со приход од 1.114 акчи, бил задолжен да оди на војна „самиот како „џебелија". Во XV и XVI век во Македонија превладувале малите тимари, со годишни приходи што се движеле обично од 2 до 6 илјади акчи. Тоа е наполно во согласност со начелата врз кои бил воспоставен османскиот феудализам, во кој главен претставник на владеачката класа било ситното благородништво. За извонредни заслуги спахијата можел да добие додаток на својот тимар, односно друг поголем тимар, но никогаш не можел да располага со два или повеќе тимари. Честопати тимарот не претставувал една компактна целина, што ја намалувало улогата на спахијата како организатор на производството и ја оневозможувало неговата непосредна и ефикасна контрола над рајата.

 

239

 

 

Во раниот период на турската власт во Македонија имало феудални поседи што биле во рацете на спахии христијани. Нивната појава се должи на фактот што Турците — Османлии биле готови на компромиси со старите сили и институции, секогаш кога тоа го барала конкретната политичка ситуација. Тие воделе смислена политика во правец на придобивање не само на масите од незадоволното селанство, туку и на сите оние припадници на старата феудална класа што на кој било начин пројавиле готовност да им дадат поткрепа во нивната експанзионистичка политика. Крал Марко и Константин Дејановец ги загубиле своите животи борејќи се на страната на Турците, како нивни вазали. А кога Македонија се нашла под директна турска власт, голем број ситни феудалци биле вклучени во тимарско-спахискиот систем, примајќи ги на себе сите права и должности на спахиите. Според еден неполн попис, составен кон средината на XV век, на територијата на Прилепската и Кичевската нахија од вкупно 100 тимари и два зеамета во рацете на христијани се наоѓале 27 тимари и еден зеамет. Зеаметот го уживал Герѓ Степан, субашија на Кичево, во кој покрај градот влегувале и 29 села, 2 мезри и еден манастир, со вкупен годишен приход од 50.200 акчи. Во случај на војна тој бил задолжен да приготви 9 џебелии, еден голем и еден мал шатор, и еден панцир. Другите поседи давале приход што главно се движел до 2.000 акчи. При пописот на Дебар и неговата околина од 1466/67 година, 18 од запишаните 98 тимари биле во рацете на христијани. Присуството на старото благородништво го потврдуваат и домашните извори. Според поменикот на манастирот Матка крај Скопје и еден запис од XV век во истиот манастир, во Скопје живеело семејството на велможата Тошник. Во XV и XVI век живееле кратовските кнежевски семејства Бојкиќ и Пепиќ, а во архиерејскиот собор на Охридската архиепископија, влегувала и „властел богохранимого града Охрида“. Меѓутоа, бројот на христијаните-спахии постојано се намалувал, така што веќе во XVI век тие скоро наполно исчезнале, обично со преминување во исламот, а потоа и со целосно слевање со турската феудална класа. Тоа бил најсигурен, а најчесто и единствен начин да си ги запазат своите класни позиции.

 

Феудално зависното селанство, рајата, држела ограничено парче мириска земја. Тоа, по правило, ако било во рацете на христијанин, се викало баштина, а во рацете на муслиманин — чифлиг. Своето право на баштина, односно на чифлиг селанецот го докажувал со писмен документ, тапија. Рајатската земја можела да се остави во наследство, да се продава, разменува и подарува, откако претходно ќе се добиела дозвола од непосредниот феудален господар и ќе се платела такса за промената на тапијата. Новиот поседник ги преземал од својот претходник обврските спрема

 

246

 

 

Јаничар — гравура од 1685 година

 

 

Спахија — гравура од 1670 година

 

---------------------

 

 

спахијата, бидејќи своето право на поседување баштина или чифлиг, селанецот го остварувал како обврска да му дава рента на овојот феудален господар. Селанецот немал право своеволно да претворува нива во ливада или лозје, ливада во нива, да исече дрво што растело таму. Ако ја напуштел или запустел својата земја, спахијата имал право да му наплати отштета. Селанецот бил врзан за земјата. Бидејќи турските власти ја регистрирале рајата во специјални пописи, спахијата имал можност да го врати избеганиот селанец во рок од десет, па и повеќе години.

 

Освен рајатската земја, во составот на тимарите и зеаметите постоеле хаса поседи, кои останувале во лично ползување на спахијата. Тие, всушност, претставувале домен на феудалецот, кој, како и другите делови од мириската земја, не можел да биде отуѓуван. Обработката на овие поседи се вршела со исполичарство или ангарија. Отпрвин тоа биле поголеми комплекси земја, но постепено се смалувале, така што во XVI век практично веќе исчезнале. Ваквиот вид земјопосед претпоставувал поголема лична заинтересираност на својот господар, а токму тоа му недостигало на османскиот феудалец — спахијата. Тоа е и причината што како хаса поседи најчесто се сретнувале лозја, воденици, овошни дрвја и сл.

 

Иако доминантен облик на земјишната сопственост, мириската земја не го апсорбирала целиот фонд обработлива земја во Македонија. Феудалците, особено покрупните, располагале со мулкови, добивани врз основа на специјално султаново решение за претворување на мириската земја во мулковна. За разлика од другите видови поседи, мулкот можел да се наследува, и отуѓува, односно да се продава, подарува, заложува и увакафува. Градското земјиште секогаш било мулк, без обѕир на тоа дали го поседувал муслиман или христијанин. Најмногу и најголеми мулковни стрпанства во Македонија имало во почетниот период на османското владеење. Сите најзаслужни турски војсководители и феудалци, какви што биле Евренос-бег, Исак-бег и други, добивале од султанот големи мулковни поседи, како посебен знак на наклоност и награда за нивните заслуги во ширењето и зацврстувањето на турската власт. Тоа бил нужен чекор во таа фаза на државниот и општествено-економскиот развиток, иако мулкот по својата суштина бил негација на мириската земја, односно на тимарско-спахискиот систем.

 

Подоцна тие мулкови постепено се смалувале и исчезнувале, или пак преминувале во вакафи, и по таков начин станувале посигурен и потраен извор на приходи за својот поранешен сопственик, бидејќи тој при составувањето на документот за завештанието (вакафнамето) задржувал широки права за себе и за своето поколение. Така, во вакафнамето на Алаџа џамија во Скопје од 1445 година завештателот Исак-бег условил тој самиот да биде доживотен

 

241

 

 

мутевелија (управител) на вакафот, а по него за таа функција го определил својот син Иса-бег, „а по него неговиот најдобар син, а по него најдостојниот син на негоните синови“ и се така „од колено на колено, од род на род“. Освен тоа, „според вообичаената практика“, вакафнамето предвидувало мутевелијата за себе да го зема „целиот десеток, т.е. од десет делови еден дел да му се дава на мутевелијата“. До колку и во подоцнежниот период имало доделување на мулкови, тоа било само етапа, нужна формалност, за да се дојде до вакафот, бидејќи мириската земја не можела директно да биде претворена во вакаф.

 

 

5. Положбата на зависното население (рајата)

 

Воспоставувањето на новиот, тимарско-спахискиот систем, суштествено не ја изменило положбата на класата на феудално зависното население во Македонија, во кое бил вклучен скоро целиот македонски народ. До колку и дошло до извесно олеснување на феудалниот товар во најраниот период на турската власт, тоа било само привремено, во резултат на разореното стопанство, кое барало поголемо и поинтензивно ангажирање на непосредниот производител и како последица од враќањето на натуралното производство. Но штом средствата за производство биле обновени и стопанството релативно стабилизирано, феудалниот притисок се зголемил. И до колку османскиот феудализам, се повеќе се развивал и се ближел кон својата врвна точка, до толку и положбата на рајата станувала се потешка.

 

Економската експлоатација на зависното македонско население била изразена преку феудалната рента, која во условите на османскиот феудализам наполно се поклопувала со даноците воопшто. Поради карактеристичните црти на земјишната сопственост во Османската империја, феудалната рента не одела само во полза на непосредниот феудален господар на рајата, кој најчесто бил претставен во лицето на спахијата, туку добар дел од неа присвојувала државата, како врховен феудален владетел. Присутни биле сите три вида рента, иако отпрвин превладувала натуралната, со јасно изразената тенденција на спахијата да ја претвори во парична, додека работната рента најмногу ја ползувала државата.

 

Главниот дел од натуралната рента бил содржан во десетокот (ушурот). Десеток се земал од житните растенија, (пченицата, јачменот, ’ржта, овесот, просото, граорот), од бобовите (баклата, наутот, гравот, леќата), од влакнодајните (ленот, конопот, памукот), од маслодајните (сусамот, маслинките), од лозјата, зеленчукот, бостаните, овошките, сеното, кошниците со пчели, свилената буба. Според законските

 

242

 

 

прописи, висината на десетокот варирала од една десетина до половина од вкупното годишно производство, што зависело од времето, местото и производителот што се оданочувал. Десетокот бил основен извор на лриходи за непосредниот феудален господар. Од некои производи, како што се ленот, бостанот, овошјето, десетокот многу често бил земан во пари, така што практично се претворил во парична рента. Во вид на парична рента феудалецот собирал и низа други приходи. Основен бил испенџето, што го плаќале сите возрасни и за работа способни христијани, кои спаѓале во обичната раја. Испенџето се плаќало во почетокот на март и тоа во износ од 25 акчи на човек, а од вдовиците обично се земале по 6 акчи. Муслиманската раја овој данок го плаќала во зависност од возраста, имотната и брачната состојба, како и големината на поседот што го уживала. Неговиот полн износ бил 22 акчи и се викал „ресми чифт“. Во пари била плаќана и феудалната рента наложувана за домашните животни. На ситниот рогат добиток (овците и козите) бил плаќан данок во износ од една акча годишно на едно до три животни. Во слични размери бил наплатуван и годишниот данок на свињите (една акча на две свињи). Меѓутоа, на свињите што рајата специјално ги гоела за Божик се наплатувало по една до две акчи на животно. Во тесна врска со овчарството и свињогојството биле даноците за летни и зимски пасишта и за мандрите. Паричен данок бил земан и од уловената речна, езерска и морска риба. На водениците за брашно бил наложуван данок чија висина зависела од бројот на воденичките камења и од работното време во текот на годината, а обично се движел од 15—60 акчи. Слично било и со валавиците (15—30 акчи) и самоковите (40—70 акчи). Освен тоа, рајата му плаќала на феудалецот данок на невести, различни глоби, такои за тапија и др. Непосредниот феудален господар ползувал и работна рента (ангарија), која исто така била со закон определена. Селанецот бил должен неколку дена во годината да работи за спахијата: да му обработува хаса лозје и ливада, да му гради амбар, а, според постарите законски одредби, и куќа (до колку спахијата живеел на село), да му го пренесе десетокот до амбарот или најблискиот пазар.

 

Во експлоатацијата на зависното население учествувала и државата. Еден од главните државни приходи, трошен претежно за воени потреби, претставувало џизието или харачот. Тоа било земано од возрасните немуслимани, како знак за нивната покорност и лојалност. Висината на џизието обично била определувана според економската сила на одделното подрачје, имотната состојба на обврзникот и финансиските потреби на државата, а практично била во постојан пораст, особено од втората половина на XVI век. Не помалку значаен за државата, а особено тежок и понижувачки

 

243

 

 

за потчинетиот македонски народ бил таканаречениот данок во крв (девширме), што се состоел во собирање на најздравите и најубави христијански деца. Тие биле водени во Цариград, преведувани во исламот и подложувани на специјален режим на воспитување. Од нивните редови бил регрутиран јаничарскиот корпус, ударната сила на османската војска. Државата се ползувала и од цела редица вонредни обврски на рајата, исполнувани во вид на директни државни даноци, натурални давачни и ангарија. Тие обврски биле означувани со заедничкото име „avariz-I divaniye ve tekâlif-i örfye". Наложувани во „извонредни" случаи, за покривање на трошоците околу задоволување на конкретни, најчесто воени потфати и потреби, тие практично се претвориле во постојани и редовни даноци. Нивниот број и размери постојано растеле, така што претставувале многу тежок товар за рајата.

 

Иако давачките и обврските спрема непосредниот феудален господар биле со закон фиксирани, личната зависност на селанецот давала широки можности за најразлични злоупотреби и своеволија. Уште поизразити и почести биле злоупотребите на управниците на хасовите, собирачите на државните даноци и другите претставници на државната власт. Против сите тие прекршоци на законските одредби рајата имала право да се жали директно до султанот. Централната власт интервенирала, понекогаш многу енергично, но никогаш не успеала да им стави крај на насилствата над рајата. Напротив, во периодот на опаѓање на авторитетот на централната власт, што започнало во втората половина на XVI век, тие насилства станале секојдневна појава, која претставувала еден од значајните фактори во поткопувањето на основите врз кои бил изграден тимарско-спахискиот систем.

 

Облиците на феудалната рента што била извлекувана од градското население покажувале извесни специфичности кои произлегувале главно оттаму што градското земјиште, по правило, било третирано како мулк, па не подлегнувало на оданочување, и што основното занимање на добар дел од градското население, особено во поголемите градови, било занаетчиството и трговијата, како и вршењето на некои други активности надвор од земјоделството. За обработуваната земја надвор од рамките на населбата, градското население ги плаќало истите даноци како и селанецот. Во секој случај животот во градот бил поподнослив и посигурен, што предизвикало бегање на рајата од селото во градот, особено во времето на засилениот феудален притисок и нестабилноста на редот и мирот во земјата.

 

Дел од потчинетото македонско население бил ангажиран во вршење на разни воени и други служби во полза на државата. Во тој правец широко биле прифаќани затечените форми и институции, прилагодени на новосоздадените

 

244

 

 

услови. Така биле воспоставени повеќе воени и полувоени редови, како и посебни групи население со специјални задолженија кон државата, какви што биле: мартолозите, војнуците, соколарите, дервенџиите, мостарите, оризарите и други. Мартолозите во Македонија најмногу биле користени за обезбедување на областите загрозени од ајдутите и разбојниците или како посада во некои тврдини и паланки. За таа цел тие биле организирани како воени единици, на чело со свои старешници (мартолозбашии, аги и др.). Нивната улога особено нараснала подоцна, во XVII век, што било во тесна врска со силниот развој на ајдутското движење во тој период. Во договорот од 1562 година склучен помеѓу еден мартолозбашија и властите во Битола, првиот се обврзал дека, со 50 „познати мартолози, стрелци од пушка и бестрашни ракувачи со меч“, ќе ја чува Битола и околината од ајдути. За својата служба мартолозите најчесто примале редовна плата, но имало случаи кај мартолозите што служеле во тврдина во замена за својата служба да бидат ослободени од вонредните државни обврски.

 

Војнучката институција била преземена многу порано, само неколку години по Маричката битка. Војнуците исто така вршеле различни служби: оделе во војна како борци или коморници, работеле во царската коњушница и на царските ливади и др. За извршување на своите задачи тие биле организирани во групи од по три души (т.н. гиндери), а овие во черибашилаци. Тие имале и свои началници, од кои најниските се викале лагатори, а потоа доаѓале черибашиите и беговите. Лагаторите, а во прво време и некои черибашии биле христијани, додека повисоките началници биле муслимани. Во замена за својата служба војнуците уживале баштини ослободени од сите даноци и обврски или пак имале извесни даночни олеснувања.

 

Сличен статус имале и соколарите (доганџиите, шахинџиите), чија основна задача била да фаќаат, да одгледуваат и да дресираат сокли за лов, што потоа ги праќале најчесто на султановиот двор, кадешто биле употребувани во помпезните ловни приредби на султанот и неговата свита.

 

Широко распространета во Македонија била дервенџиската служба. Таа се состоела во обезбедување сигурен и непречен премин преку клисурите и тешко проодните делови од поважните воени и трговски патишта. Со таа задача биле натоварени селата што лежеле во непосредна близина до таквите премини. Така, на патот што од Велес преку планината Бабуна води за Прилеп имало три дервенџиски села: Извор, Степанци и Присад. И оваа служба својот корен го влечела од предосманскиот период, а била воспоставена многу рано. Веќе во втората половина на XV век таа била во својот полн развиток. Во замена за својата служба дервенџиите биле ослободени од вонредните обврски, а честопати давале во намален износ и некои од редовните

 

245

 

 

давачки (испенџето, ушурот и др.). Блиска до службата на дервенџиите била таа на мостарите (ќупруџиите), кои се грижеле за чување и поправање на поважните мостови.

 

Таква задача во првата половина на XVI век исполнувале 30 христијански жители на градот Велес, чувајќи го и одржувајќи го во исправна состојба градскиот мост на Вардар.

 

Специјално задолжение кон државата имале и оризарите (челтикчиите). Оризот бил многу баран производ во Османската империја, особено за потребите на војската. Благопријатните климатски услови овозможиле оризарството да стане значајна стопанска гранка во Македонија. Оризарските села биле должни на државата да и доставуваат определени количества ориз, а во замена за тоа добивале извесни даночни олеснувања. Според еден попис од околу 1481 година, оризарите од Велешката нахија биле должни, откако најпрвин ќе го одделеле потребното количество за семе, две третини од своето вкупно производство на оризот да му испорачаат на султанот, а едната третина ја задржувале за своите потреби. Меѓутоа, подоцна дошло до промена во таа основица. Така во пописот од 1544 година било фиксирано дека тие даваат по пет „кила“ („киле“) чист ориз од куќа (хане). Наместо испенџето од нив бил земан специјален данок („ресми челтикчијан“) во износ од 6 акчи на човек, а биле наполно ослободени од харачот и данокот на ситен добиток.

 

Во оваа група население со специјални задолженија кон државата спаѓале и рударите (маденџиите), јагленарите, катранџиите, скеларите и уште многу други. Општата карактеристика на сите овие категории население е тоа што, за разлика од обичната раја, тие исполнувале специјални задачи во полза на државата. Тоа всушност биле посебни видови феудална рента, што другата раја не ја давала. Затоа, пак, тие биле ослободени, делумно или наполно од некаи давачки и обврски на рајата, што, по правило, значело компензација за исполнувањето на нивната специјална задача. Сепак, постоеле разлики, понекогаш многу осетни, во статусот на одделните категории од ова население, па дури и меѓу припадниците на една иста категорија. Така, на пример, во многу подобра економска положба од другите се наоѓале мартолозите, војнуците и соколарите, кои обично располагале со слободни баштини и поголеми даночни олеснувања. Меѓутоа, развитокот на османскиот феудализам и засилената феудална експлоатација довеле не само до смалување на тие разлики, туку и воопшто до засегање во правата, односно олеснувањата што целата оваа група од населението ги имала во замена за извршувањето на специјалните задачи во полза на државата, поткопувајќи ја на тој начин економската основа на која почивале тие служби

 

246

 

 

и бришејќи ги постепено сите разлики помеѓу ова население и другата обична раја.

 

Освен феудалната експлоатација македонскиот народ морал да поднесува верска и народносна дискриминација, присутна во сите пори на животот во Османската империја. Патописецот од првата половина на XVI век Антонио Мернавино, од Џенова, укажува, макар и со извесни претерувања, дека Турците ги претвориле црквите во џамии, а на христијаните им оставиле „само неколку и тоа сиромашни и ниски црквички, во кои им е дозволено да служат служба, но не јавно, туку полека и со низок глас“, дека христијаните немале право на државна служба, на носење оружје, ниту пак да се облекуваат како Турците, а ако христијанин, јавајќи на коњ поминел крај муслиман, бил должен да слезе и да му укаже почит со веднење на главата. Германскиот патописец пак од втората половина на XVI век Стеван Герлах раскажува дека спахиите ги обесчестувале жените и децата на селаните. Оваа обесправеност станала уште поизразита во наредните векови, а особено од XVIII век, кога поимот раја бил синоним на поробеното христијанско население во Османската империја.

 

 

6. Стопанство

 

Селското стопанство во Македонија во овој период било главно натурално. Земјоделството било екстензивно, селанецот произведувал за да ги задоволи своите потреби и изнесувал еден мал вишок на пазарот. Во Македонија тогаш имало големи пространства плодородни, но необработени земји. Селаните не биле заинтересирани за проширување на производството, бидејќи трудот им бил ограбуван од државата и феудалецот. Селанските стопанства се состоеле од мали поседи и примитивен инвентар, а се чувствувал и недостиг на работна рака.

 

Македонскиот селанец, кој во својата работа употребувал рало и плуг, произведувал пченица, јачмен, ’рж, зоб, просо, грав, грашок, леќа, лук, кромид, зелка, репа и др. Од овошјето се одгледувале: јаболко, круша, цреша, слива, костен, орев и др. Лозјата биле добро обработени. Дури и некои странци (Дубровчани) имале лозја, што им ги обработувале робови. Ленот и конопот се одгледувале скоро во секое село, бидејќи со нив селаните си ги намирувале своите потреби во облека и сл. Во XV и XVI век имало многу домаќинства што чувале кошници со пчели.

 

За извесен напредок во селското стопанство придонесле колонистите од Мала Азија. Во земјоделството тие донесле нови култури или ги доразвиле оние што биле sлабо познати во Македонија, и тоа: тутун, памук, ориз, сусам, афион,

 

247

 

 

пченка, шафран, анасон, наут (слануток) и некои зеленчуци. Овие култури биле многу ценети, но барале и поголема специјализација. Поради тоа, во зависност од климатските и педолошките услови, во Македонија се создале специјализирани производствени реони, како што биле: Серско и Кочанско за ориз, Ениџевардарско за тутун, Гевгелиско за боболки (дудинки) и сл. Овие нови култури нашле широк пласман во земјата и придонесле за побрз развиток на стоковно-паричните односи на македонското село. Тутунот тешко продирал, бидејќи некои од султаните го забранувале со смртна казна неговото обработување, употреба и купопродажба.

 

Македонија била покриена со многубројни шуми. Меѓутоа, турските власти безобѕирно ги уништувале шумите, било поради потребата од дрва за војската и населението, било заради спречување на ајдутството. Особено биле копачени шумите покрај патиштата.

 

Сточарството исто така било една од главните гранки на селското стопанство. Тоа во Македонија имало долга традиција, многу пред турското освојување. Опширните летни пасишта по високите македонски планини и зелените зимски пасишта во егејското крајбрежје давале основа за едно сточарство практикувано уште од најстарите времиња, чии носители биле Власите, Албанците и Македонците, особено од западна Македонија. И близината на албанските и егејските пристаништа, преку кои можеле да се пласираат сточарските производи, придонесувале да се развие сточарството. За тоа придонесле и Јуруците од Мала Азија што биле колонизирани во Македонија.

 

Се одгледувале сите видови крупен и ситен добиток, а особено многу овци и кози. Доселениците од Мала Азија го донесле и новиот запрежен добиток — биволот. Турците го употребувале за влечење на тешки товари, а посебно војската за влечење на топови. Со доаѓањето на Турците — Османлии се проширила и употребата на камилата, особено во јужните делови на Македонија.

 

Христијанското население непречено чувало свињи, иако Турците не јаделе свинско месо. Постоењето на големи шуми со желад и разни корење, каде што свињите паселе, го правело свињарството рентабилно.

 

Постоењето на големи комплекси шуми и планински предели давало услови за лов на дивеч. Во македонските шуми и планини живеел разновиден дивеч. Дури и султаните доаѓале на лов, особено во јужна Македонија, со неколкуилјадна придружба и со припитомени тигри и пантери. За лов на помал дивеч се употребувале припитомени и за таа цел дресирани сокли и јастреби.

 

Благодарејќи на тоа што Македонија е богата со езера и има долг брег на Егејско Море, и риболовот бил доста развиен. Најмногу риба се ловела во езерата.

 

248

 

 

Охридското Езеро било султанов хас, додека Костурското Ееро било хас на султанката. Жителите од седум села крај Охридското Езеро и од Струга биле должни да му даваат еден дел од уловената риба на господарот на хасот, во вид на натурална давачка. Особено била прочуена пастрмката, која се носела дури во Истанбул и често била на трпезата на султаните и везирите. На езерата имало таканаречени алјани. Тоа биле забрани, кои често биле обградени и во кои селаните немале право да ловат, бидејќи им припаѓале на одделни феудалци.

 

Со воспоставувањето на турската власт дошло до значаен развиток на градовите. Тие излегле од своите дотогашни тесни простори во ѕидините и добиле ориентален изглед, со амами, анови, џамии, теќиња, безистени, чешми и други дотогаш непознати градски објекти. Дошло до промена во имињата на некои градови, кои биле приспоообени на турскиот изговор (Скопје во „Искип“, Штип во „Иштип“ итн.), а некои градови добиле и наполно нови — турски имиња (Тетово — Калканделен, Велес — Ќопрулу). Некои градови исчезнале со турско-османското завојување (Просек, на пример), а други, пак, израснале како сосем нови (Ениџе-Вардар, на пример).

 

Турската администрација ги делела градските населби на градче (касаба) и град (шехир). Тие се делеле на маала, кои биле групирани според верата, народноста, а донекаде и според социјалната положба. Маалата обично се наречувале според името на некој угледен граѓанин или според името на некоја џамија, медреса, теќе или друго помаркантно здание.

 

Во новосоздадените услови биле потиснати некои гранки на старото домашно занаетчиство, а бил даден поттик за нови, ориентални занаети. Занаетчиството тогаш било во тесна врска со потребите на владеачката класа, на војската, на новиот ориенталски начин на живеење, како и со суровините што постоеле во Македонија. Покрај Турците, и Евреите, како многу добри занаетчии, особено во изработката на барут и оружје, и како лица што имале широки врски на Запад, придонесле да се оживи градското занаетчиство и стоковната размена. Занаети врзани со земјоделството биле: памукчискиот, јорганџискиот, изработката на рала и плугови и сл. Во врска со сточарството биле кожарскиот и ќурчискиот занает. Потребите на војската ги задоволувале: ковачите, потковувачите, сабјарите, сарачите (изработувачи на седла и узди), мутавџиите (изработувачи на зобници, торби од козина и покривки за коњи), абаџиите (изработувачи на аба, потребна за воената униформа) и др. Во врска со новиот начин на живеење се јавиле наланџискиот, терзискиот и слични занаети. Потребите на владеачката класа од луксузни и скапоцени предмети ги задоволувале кујунџискиот, пушкарскиот, резбарскиот и слични занаети. Во врска со

 

249

 

 

рударството биле занаетите: железарскиот, ковачкиот, казанџискиот, кујунџискиот и сл. Сепак, најмногу се развиле табачкиот и ќурчискиот занает. Тие постоеле и порано, но во времето на турското владеење се развиле до таков степен, што македонските занаетчии и трговци го освоиле кожарскиот пазар не само во Турција, туку почнале да навлегуваат и во Средна Европа. Занаетчиите од еден занает обично се концентрирале во посебен дел од градската чаршија и така се јавувале кујунџиска, казанџиска, ќурчиска и други чаршии. Честопати и одделни градови се специјализирале и биле прочуени со некој занает. Евлија Челебија вели дека Кратово било прочуено со изработка на метални производи, Скопје со изработка на чоени нараквици, везени перници, завеси од шарени платна и од гантели. Хаџи Калфа пишува дека Солун бил прочуен со изработката на чоја за јаничарите, што ја изработувале Евреите од овој град. Англискиот патописец Браун забележал дека Охрид бил центар на табачкиот и ќурчискиот занает.

 

Во сите градови занаетчиите биле организирани по образецот на познатите арапски тајфи, во цеховски организации, наречени еснафи или руфети. Тие претставувале затворени корпорации од источен тип, одделно за муслимани, христијани и Евреи. Еснафите имале за цел да ја намалат конкуренцијата меѓу занаетчиите. Преку еснафите, големите државни порачки се делеле меѓу одделни занаетчии. Еснафите набавувале суровина за сите занаетчии, определувале единствени продажни цени на производите, набавувале калфи и чираци, ги определувале нивните надници, го определувале квалитетот на стоката и сл. Еснафите имале свој статус и имале право да ги казнуваат со парични казни, со тепање и со затворање на дуќанот оние членови што го кршеле статусот. Во својата каса еснафите собирале пари од членарина, од такси за мајсторско право, од наследствата на умрените занаетчии, управувале со некои неподвижни имоти, како што се дуќани, куќи, ниви и ги давале под наем. Со овие средства еснафите се грижеле за вдовиците и сирачињата на занаетчиите и им давале заеми на своите членови. Граѓаните често се обрнувале кон еснафите за разрешување на имотни и семејни спорови. Моралниот авторитет на еснафите се издигал пред граѓаните и со тоа што тие давале подароци на цркви, манастири и сираци. Со средствата на еснафите се подигале нови цркви, се проширувале старите, се купувале црковни предмети и книги. Меѓутоа, занаетчиите уште не биле наполно одделени од земјоделството. Голем број од занаетчиите имале околу својата куќа бавчи, овоштарници, кошници со пчели а некои и ниви, ливади и лозја.

 

Трговијата во Македонија била достатно развиена, благодарејќи во голема мера на географската положба. Се уште имал големо значење познатиот трговски пат Виа

 

250

 

 

Егнатија, кој од албанските пристаништа одел преку Охрид и Битола за Солуи и Цариград. Од Солун се издвојувал друг трговски пат, кој одел на север до Скопје, а потоа по долината на Морава и Ибар за Србија и Босна. На запад од Скопје, преку Гостивар и Дебар, водел пат до албанските пристаништа, а на исток, преку Кратово и Ќустендил, до Софија. Поради тоа, Солун, Битола и Скопје биле секогаш важни трговски јазли кон кои гравитирала македонската трговија.

 

Се до XVI век занаетчиите сами си ги продавале своите производи, а градската трговија се ограничувала на продажба на бакалските артикли: сол, маслинки, масло, ориз и сл. До XVI век во Османската империја уште не бил формиран единствен внатрешен пазар. За тоа пречела тогашната феудална и економска раздробеност, која довела до воведување на локални царински такси, како што бил „баџот“ и други такси на промет. Некаде бил воведуван и монопол на продажбата на вино од страна на локалниот спахија, така што за еден до два месеца никој немал право да купува вино од други лица освен од спахијата. Се воведувал и монопол на солта. Меѓутоа, и покрај феудалната раздробеност, која го ограничувала развојот на трговијата, заведувањето на силна централна власт, извесна правна сигурност, како и сигурноста на патиштата, влијаеле внатрешната трговија се повеќе да се развива. Крај патиштата или на раскрсниците се јавиле анови, конаци, мензилхани и карвансараи за одмор на трговците и добитокот, а патиштата биле обезбедувани со дервенџии и мартолози.

 

По патиштата се движеле карвани натоварени со денкови, вреќи, сандаци и сл. Во еден карван се здружувале повеќе трговци кои се движеле во ист правец. Карванот одел честопати придружуван од вооружени лица, а некојпат и самите трговци биле вооружени.

 

За развојот на трговијата значајна улога одиграле и панаѓурите. Во XVI век се споменуваат панаѓурите во Струга, во Долјани близу Струмица, во Бешик кај Сидерокапса и др. Панаѓурот во Струга траел 10 дена, а панаѓурот во Долјани се одржувал двапати годишно.

 

Почнувајќи од крајот на XVI век, внатрешната трговија се повеќе почнале да ја загрозуваат ајдутите, како и нападите на локалните феудалци, јаничарите и на разни арамии.

 

Иако турското стопанство имало главно натурален карактер, паричниот промет бил доста развиен. Покрај турските монети, во промет биле и монетите на западноевропските држави со кои Османската империја одржувала трговски врски: венецијански, џеновски, дубровнички, австриски, француски, полски и други монети. Основна парична единица во целата Османска империја била акчата.

 

251

 

 

Широкото крајбрежје на Егејско Море, со големи пристаништа, како и близината на албанските пристаништа, давале можност за силен развиток на надворешната трговија.

 

Преку Солун се одржувале трговски врски со Исток, а преку Драч — со Запад. Постоењето на земјоделски и сточарски вишоци во Македонија и побарувачката на манифактурна стока од Европа ја засилувале надворешната трговија. Но во прво време таа се наоѓала во рацете на дубровнички, еврејски и венецијански трговци, кои во Османската империја внесувале метални продукти и предмети за раскош: фини ткаенини, златни и сребрени предмети, сол, оружје; а извезувале: кожа, волна, восок, жито, свила, памук, сребро и сл. Во XVI век дубровчаните имале своја колонија во Скопје. Дубровничките бродови во Драч и Солун товареле жито и други земјоделски и сточарски производи од Македонија и ги продавале во Венеција и другите италијански градови. Во текот на XVI век трговските врски на Турција, а со тоа и на Македонија, се прошириле и со другите западноевропски држави. Во 1535 година Турција и дала капитулации (трговски привилегии) на Франција, во 1579 година на Англија, а потоа и на другите западноевропски држави.

 

Била доста развиена и таканаречената левантиска трговија, т.е. трговијата со малоазиските градови а особено со Измир (Смирна), Дамаск, Бруса и др. Оваа трговија главно се водела преку солунското пристаниште. На македонските панаѓури доаѓале и трговци од Дамаск, кои носеле за продажба прочуени „сабји дамаскини“, а имало и трговци што донесувале леопардово крзно, персиски килими и разни други ориенталски производи.

 

Во развитокот на стоковно-паричните односи важна улога одиграл лихварскиот капитал, кој како непродуктивен директно не го развивал производството, но имал важна улога во зголемувањето на циркулацијата на парите. Главни носители на лихварскиот капитал биле Турците, Евреите и Грците. Спахиите често се јавувале во улогата на лихвари, давајќи им на селаните пари на заем за да ги платат државните даноци. Не само одделни селани туку и цели села биле задолжени кај своите спахии или кај некој друг лихвар. Покрај спахиите, и вакафите биле главни носители на лихварскиот капитал, бидејќи располагале со парични средства добиени со завештание или од рента на објекти што ги давале под кирија: дуќани, земја, воденици и сл.

 

Со доаѓањето на Турците во Македонија, рударството, кое дотогаш било многу развиено, почнало да опаѓа. Со цел тоа да се обнови, уште Мехмед II Освојувачот донесол закони за рудниците, а по него и Сулејман Законодавецот. Османските закони претставувале само модофицирани саски закони. Од тие закони се гледа дека техниката и организацијата на производството биле како и пред нивното

 

252

 

 

доаѓање, па дури и во извесно опаѓање, бидејки за време на турското навлегување, а и подоцна, еден голем дел од Сасите, кои биле прочуени рудари, ги напуштиле рудниците. Освоените рудници Турците обично ги претворувале во султански хасови, кои потоа ги давале во закуп. Во Македонија најпознати рудници биле: Кратово, Сидерокапса, Демир Хисар и др. Францускиот патописец Белон (1547) пишувал дека во рудниците на Сидерокапса работеле околу 6.000 лица, дека се вадело злато и сребро, а закупец бил Евреин од Солун. Венецијанскиот патописец Зено (1550) запишал дека кратовските рудници на злато, сребро и цинк му давале на султанот приход од 70.000 дукати. Во околината на Охрид се вадело сулфур и шалитра, од кои се правел барут за потребите на турската војска.

 

Покрај вадењето руда, во овие рудници постоеле и ковници (дарбхане). Ковниците ковеле сребрени пари — акчи и златни — алтани. Ковници имало во Солун, Скопје, Кратово, Сидерокапса, Охрид.

 

 

7. Положбата на Охридската архиепископија

 

Според Шеријатот и во согласност со општественото и државното уредување на Османската империја христијаните биле сметани за зимии, т.е. за народ што има свети книги, па било допуштено да постојат христијански црковни организации. Поради тоа, на Балканскиот Подуостров и по турското освојување продолжиле да егзистираат постојните црковни организации. Охридската архиепископија, како стара феудална установа, ја зачувала својата организација сé до 1767 година. Османските власти не посегнале на Охридската архиепископија од повеќе причини. Отпрвин верски биле потрпеливи и имале за цел да го примират тукушто потчинетото христијанско население во Македонија. Освен тоа, Турците-Османлии релативно лесно го зазеле Охрид, а од друга страна, охридските архиепископи умееле дотогашниот отпор што и го давале на Цариградската патријаршија да го прикажат пред нив како отпор против Византија. И така, Охридската архиепископија не само што била зачувана, туку започнала и да се шири на сметка на соседните цркви. Во почетокот на XV век нејзе и се потчиниле софиската и видинската епархија, кон средината на XV век — Влашко и Молдавија, а по едно време, до 1557 година, и делови од Пеќската патријаршија, заедно со Пеќ. За извесно време Охридската архиепископија успеала да ги потчини и православните општини во Италија (Апулија, Калабрија и Сицилија), Венеција и Далмација, каде што имало Грци, Албанци и православни Словени, избегани по доаѓањето на Турците.

 

253

 

 

Меѓутоа, веќе во почетокот на XVI век влашката митрополија се откинала од Охридската архиепископија и и се подредила на Цариградската патријаршија. Исто така, и меѓу одделни српски митрополити живеела идејата за независна српска црква со седиште во Пеќ. Во 1530 година смедеревскиот митрополит Павле, поддржуван од некои српски првенци, ја отфрлил власта на Охридската архиепископија и со помош на поткупените органи на турската власт сакал да ја прогласи Пеќската црква за независна. На 13 март 1532 година бил свикан архиерејски собор во Охрид, кој го осудил Павле со исклучување од црквата. Заедно со Павле, биле исклучени и сите епископи и свештеници што ги ракоположил тој. Но Павле продолжил да се смета за независен и дури се нарекувал патријарх. Пак со поткуп на турските власти, тој дури успеал едно време да го уапси охридскиот архиепископ Прохор. На 20 јуни 1541 година одново бил свикан архиерејскиот собор во Охрид, на кој дошол и Павле. Соборот го лишил него од свештеничко достоинство. Во овој период и костурскиот митрополит бил против охридскиот архиепископ Прохор. На двата собора биле осудени сите обиди за отцепување од јурисдикцијата на Охридската архиепископија, како и сите оние лица кои со поткуп на турските власти издејствувале берати за одделни епархии, бидејќи тоа требало да се реши по црковен ред т.е. преку Охридскиот синод.

 

Сепак, во 1557 година била обновена Пеќската патријаршија. Од Охридската архиепископија се откинале Тетово, Скопје, Штип и Горна Џумаја и се ставиле под јурисдикцијата на Пеќ. Во 1575 година православните од Далмација и Венеција ја примиле јурисдикцијата на Цариградската патријаршија, а во почетокот на XVII век Охридската архцепископија ги изгубила и епархиите во јужна Италија. Потоа границите на Охридската архиепископија не се менувале се до нејзиното уништување.

 

Охридската архиепископија била автономна црква во Османската империја. На чело на Охридската архиепископија стоел архиепископот, кој вршел надзор над целата црква, ја претставувал пред другите цркви и државните власти, свикувал собори и ракополагал архиереи. Архиепископот го избирал Синодот, што го сочинувале сите епархиски архиереи. За покрупни прашања се свикувал архиерејски собор, а за општонародно-црковни прашања црковнонароден собор. Охридската црква се делела на епархии, на чие чело стоеле митрополити или епископи, а околу нив имало совет од клирици. Повеќето архиепископи биле алчни за пари и поткупливи, но имало и такви што се грижеле да создадат внатрешно единство, да го подигнат угледот на Охридската архиепископија. Некои од нив тајно

 

254

 

 

работеле против османската држава. Такви биле Прохор, Атанасија и Валаам. Последниот бил погубен во Велес на 28 мај 1598 година.

 

Во времето на турското навлегување биле уништени многу цркви и манастири. Црквата изгубила дел од своите имоти. Се случувало турските власти да претворуваат цркви во џамии. Но и покрај сето тоа, црквата си останала крупен феудален поседник и носител на самобитната култура. Некои манастири не само што си ја зачувале земјата, туку на нивните поседи, како и порано, работеле селани, давајќи разни давачки. Освен земјишните приходи, црквата имала и големи приходи од разни такси за судење во брачните спорови, наследствата, како и во други приватно-правни односи. Верниците и давале големи подароци во подвижен и неподвижен имот. Црквата, како целина, а особено високото свештенство, економски многу се разликувала од другите слоеви на народот. Ниското свештенство било македонско и економски скоро не се разликувало од другите жители. Раководните места во епархијата ги заземале лица од грчка народност, кои покрај словенската богослужба, во црквите започнале да воведуваат богослужба, црковни книги и натписи на грчки јазик. Подоцна отворале и школи на грчки јазик, потиснувајќи ја на тој начин словенската богослужба и писменост.

 

255

 

 

 

ГЛАВА II. МАКЕДОНИЈА ВО ВРЕМЕТО НА СЛАБЕЕЊЕТО НА ОСМАНСКАТА ИМПЕРИЈА

 

 

1. Промени и опаѓање на османскиот феудализам

 

Во втората половина на XVI век се појавиле видливи знаци на опаѓање на Османската империја. Тоа најдобро се манифестирало во тешкиот пораз што го претрпела турската флота во судирот со здружените поморски сили на Шпанците и Италијанците кај Лепанто во 1571 година, а потоа и на нејзината сувоземна војска кај Сисак во 1593 година, со што било запрено натамошното турско ширење на запад. Во иднина, повремените успеси на турското оружје се почесто ќе бидат сменувани со уште потешки порази и територијални загуби. Слабеењето на државата било само надворешен израз на длабоките внатрешни промени во османскиот феудализам, а пред сé во кризата на тимарско-спахискиот систем, во кој се криела виталната сила на Империјата. Причините за таа криза лежеле пред се во нарушувањето на имобилноста на мириската земја, која била основна претпоставка за нејзиното постоење. Но таа имобилност можела да се одржува само во условите на превладувањето на натуралната рента. Засилениот пробив на стоковно-паричните односи што уследил набргу по обновувањето и стабилизацијата на разореното стопанетво во балканските земји, довел до постепено кршење на рамките на затвореното натурално стопанство. Феудалецот настојувал натуралните давачки на рајата да ги претвори во парични, бидејќи тоа му давало можност да ја засили експлоатацијата на зависното население и полесно да ги задоволи своите зголемени потреби и барања. Неговата сé поголема ориентација кон максимално искористување на доделеното лено, а по можност и кон негово проширување, била диктирана и од фактот што сега, во периодот на неуспешните воени дејствија, пресушувал изворот на приходите што доаѓале од грабење на новоосвоените територии. Тоа, пак, од своја страна довело до се помала заинтересираност на спахијата за војната и до масовно дезертерство од воените походи. Така, на пример, чаушот Сулејман, кој во почетокот на XVII век уживал тимар во Прилепската нахија, му го отстапил него на својот син и престанал повеќе да ја

 

257

 

 

исполнува својата воена обврска, иако и на пензионираните спахии им било наредено да одат во поход. Во 1621 година на спахијата Мурад му бил одземен тимарот што се наоѓал во Битолската каза, поради тоа што не учествувал во походот на Полска. Во резултат на ваквиот однос кон воените обврски, спахиската војска рапидно се намалувала. Додека во почетокот на XVI век само Румелија давала контигент од 20.000 коњаници-спахии, во првата половина на XVII век, според излагањето на османскиот дворски чиновник Кучибеј Ѓумурџински, не само од Румелија, туку и од Анадол и други провинции, одвај можело да се соберат седум до осум илјади борци, и тоа претежно наемници и слуги на спахиите. Освен тоа, запирањето на натамошното ширење на Османската империја значело ограничување на фондот на мириската земја, иако бројот на претендентите на лената, а и потребите на државата од прилив на нови воени сили постојано растеле. Тоа довело до цепење на постојните лена на помали делови и до отимање околу нив помеѓу различните претенденти. Во 1592 година некојси Ибрахим се обидел со фалсификација на документите да одземе од друго лице тимар што се наоѓал во Тетовско. Ваквите појави до голема степен биле овозможени со ослабувањето на авторитетот и контролата на централната власт. Била создадена поволна атмосфера за заграбување на ситното војничко лено од страна на осилените крупни феудалци.

 

Нараснатите расходи што ги предизвикале постојаните војни и прекратениот прилив на нови приходи што ги носело освојувањето на туѓи територии, довеле до целосно празнење на државната благајна. Трагајќи по нови извори на парични средства, централната власт и сама придонесувала за распаѓањето на тимарско-спахискиот систем. Спахиските земјопоседи започнале да им се доделуваат на претставниците на дворската аристократија и различни други лица кои немале ништо заедничко со спахискиот ред. Станувајќи господари на тимари, зеамети и хасови, тие лица воопшто и не помислувале на своите воени обврски што по законот произлегувале од правото на уживање на тие делови од мириската земја. До колку тоа и морале да го прават, наместо самите да се јават во воениот поход, тие испраќале свои заменици, кои честопати воопшто не биле способни за борба. Според огорчените зборови на Кучибеј Ѓумурџински, крупните феудалци, потонати во раскош, во војна испраќале „неколку амали и камилари, секој на коњ што криви“. Државата и на подиректен начин го смалувала бројот на воените лена. Таа се повеќе ги давала своите приходи под закуп на лица што ќе и понуделе најпогодни услови, односно што биле во состојба однапред да и дадат поголема сума пари. Во 1621 година во едногодишен закуп биле отстапени новосоздадените султански хасови во Битолската, Леринската и Преспанската

 

258

 

 

нахија за сума од 42.775 акчи. По изминувањето на рокот на закупот, тие му биле отстапени на друго лице, кое понудило 48.000 акчи, со тоа што однапред исплатило 20.000 акчи. Оваа можност за брзо доаѓање до толку потребните парични средства, ја гонело државата да ги проширува сите оние извори на приходи што можеле да се даваат во закуп. По таков начин дошло до зголемување на султанските хасови на сметка на тимарите и зеаметите. Меѓутоа, со ваквите свои чекори државата само ги ублажила моментните потреби и проблеми, а всушност уште повеќе ја заострувала финансиската криза во земјата, бидејќи ги смалувала постојаните извори на државните приходи.

 

Закупците, добивајќи го закупениот посед во свои раце, се однесувале кон него како полноправни господари. Честопати тие го отстапувале него на трети лица, со определена добивка за себе. И така бил создаден заплеткан синџир од лица што полагале право на еден ист земјопосед. Тој сé повеќе се оттргнувал од државната контрола и влегувал во економскиот промет, губејќи го така своето основно својство на имобилност. Тоа се постигнувало и со злоупотреба на правото за откажување на тимарот и неговото отстапување на друго лице. Под форма на отстапување практично било вршено продавање на тимарот. Спахијата Даут Џан, кој во почетокот на XVII век како зеамет го држел битолското село Драгино, му го отстапил него на Хасан-бег, земајќи му во готово 42.000 акчи, како противвредност за отстапувањето на сите права над поседот.

 

Уште полесно влегувале во промет чифлизите, со кои располагале феудалците, бидејќи тие биле нивна сопственост. Така во 1621 година, сердарот Мехмед-ага од Битола продал за 150.000 акчи куќа во Битола и чифлиг во селото Паша Букри, кој се состоел од 20 колиби, 28 говеда, 6 рала волови, повеќе ниви и ливади и инвентар. Една година подоцна битолчанецот Али, син на Мустафа, го продал за 6.000 акчи својот чифлиг во леринското село Клештина, кој се состоел од куќа, амбар, гумно, градина, лозје од околу 30 мотики и друго. Истото се случувало и со баштините односно чифлизите на зависниот селанец, што во крајна линија водело кон претворување на селанецот-земјосопственик во селанец без земја — чифлигар. Според постојните законски прописи, рајата имала право да ги продава своите баштини, под услов да се добие согласност од непосредниот феудален господар и при обврска за купувачот да ги исполнува сите феудални задолженија на својот претходник. И сé додека таа купопродажба не излегувала од рамките на класата на зависното население, ништо суштинско не се менувало: на местото на еден рајатин доаѓал друг. Меѓутоа, во условите на засилениот пробив на стоковно-паричните односи, слабеењето на авторитетот на државната власт, зголемените потреби и желби на феудалците и

 

259

 

 

се почестите појави на злоупотреба и насилство над рајата, правото за отуѓување на рајатската баштина се претворило народ во средство за „одврзување“ на селанецот од земјата. Во улогата на купувачи на рајатските баштини започнале да се јавуваат лица надвор од редовите на рајата. Купената земја тие ја претворувале во свои чифлизи, кои во себе можеле да апсорбираат и по неколку баштини, па дури и цели села. Навидум ништо суштинско не се менувало во постојниот тимарско-спахиски систем. Новиот господар на рајатската земја, чифликсајбијата, продолжувал да ги исполнува феудалните обврски што дотогаш ги имал зависниот селанец. Само што сега земјата не ја обработувале нејзините сопственици, чифликсајбиите, туку тие ја давале на други лица, со кои влегувале во слободна спогодба. И до колку непосредниот производител, селанецот-закупец, немал и своја земја, или ќе ја продадел својата баштина а и понатаму ќе останел на неа, тој доаѓал во крепоснички однос спрема чифликсајбијата, станувал чифлигар. Односот помеѓу новиот феудален господар (чифликсајбијата) и селанецот што работел на неговата земја (чифлигарот) бил воспоставен на сосем нови начела. Селанецот веќе немал никаков удел во сопетвеноста на земјата. Тој на чифлигот работел под условите што му ги диктирал чифликсајбијата, а тие, во правило, биле многу тешки, бидејќи кон поранешните задолженија спрема спахијата и државата се придружувал вишокот на рентата што одел во полза на чифликсајбијата.

 

Процесот на создавањето чифлигарски односи во Македонија може да се следи од XVII век. Патиштата по кои врвел тој процес биле најразлични. Тука значајна улога одиграл лихварскиот (мамелеџискиот) капитал, кој во ерата на развојот на стоковно-паричните односи нашол погодна почва за дејствување. Претоварен со даночните обврски, се повеќе ориентиран кон пазарот, кадешто честопати своите производи морал да ги продава далеку под нивната реална вредност, селанецот бил принуден да се задолжува. А кога еднаш ќе попаднел во рацете на лихварите (мамелеџиите), тој ретко некогаш можел од нив да се ослободи. Синџирот на долговите обично завршувал со давање во залог, а потоа и дефинитивно губење на баштината. Современите извори изобилуваат со податоци за земање на заем од страна на рајата. Во 1623 година Али-бег од Леринската каза им дал заем на триесет селани од шеснаесет села. Вкупната сума на заемот изнесувала 104.000 акчи. Истата година некојси Хаџи Хусеин им дал заем на жителите од битолските села Кутретино и Церово, како и на еден жител од с. Српци, во вкупен износ од 5.500 акчи, со лихва од 15 до 20 на сто. Најголеми заемодавци биле вакафите. Вакафот на Ахмед-паша при мезџидот на Шејх Х’зр Вали од Битола давал на заем сума од 60.000 акчи, како основен капитал, со лихва

 

260

 

 

од 15%. Само во 1706 година негови должници биле жителите на преку сто битолски и други села. Не задоволувајќи се со редовната лихва која очигледно била многу свисока, лихварите прибегнувале кон секакви злоупотреби. Во почетокот на XVII век некои лихвари од Охридско земале повеќе акчи и жито отколку што според договорот за заем рајата била должна да им даде. Битолчанецот Солак Џафер се обидел пред судот да докаже дека некои жители од с. Добрушево му зеле заем од 10.000 акчи, иако за тоа немал никакви докази.

 

Барајки излез од тешкиот даночен товар, од зулумите на спахиите, јаничарите, даночните чиновници, лихварите и војските што постојано се движеле во различни правци, рајата била принудена да ги напушта своите родни огништа. Се случувало по таков начин да запустат цели села, а потоа да бидат претворени во чифлизи, на кои чифликсајбијата доведувал нова раја. Избеганата раја се населувала по градовите, се префрлала во друга област, кај друг спахија или чифликсајбија, или, пак, ги пополнувала редовите на ајдутите. Деведесеттите години на XVI век голем зулум над својата раја вршел Мустафа-чауш, кој имал зеамет во Скопскиот санџак. Ги затворал и ги силувал жените, а данок собирал двапати во годината. Поради таквите негови постапки, запустело дервенџиското село Градманци. Спахијата на битолското село Канатларци се жалел во 1623 година пред судот дека „жителите на споменатото село не ја обработуваат земјата во синорот на селото, и, оставајќи ја необработена, обработуваат земја во друг синор“. Рајата од битолското село Беранци во 1647 година барала од кадијата да и́ остави рок три години, за да ги намири долговите на лихварите и вонредните државни давачки, заканувајќи се дека во спротивно ќе го напушти своето село.

 

Овој процес на економско пропаѓање на селаните и на воспоставување на чифлигарските односи уште повеќе се засилил во наредниот, XVIII век.

 

 

2. Натамошен развој на градовите и на градското стопанство

 

Со стабилизацијата на турската власт започнал забрзан развиток на градовите и на градското стопанство. Градовите главно растеле со колонизирање на муслиманско население од Мала Азија и на Евреи од Шпанија и Португалија, што траело се до средината на XVII век. Некои градови, особено поголемите, суштествено го измениле својот народностен состав, бидејќи во нив останале малку христијани, а превладувале муслимани. Така, градовите постепено се претвориле во опорни точки на турското господарство. Тие станале административно-политички центри, во нив биле стационирани

 

261

 

 

турски воени гарнизони и живееле турски крупни феудалци и чиновници. Христијанскиот елемент бил економски слаб, потиснат од Турците. Еден дел од него постепено ја губел врската со својот народ, се прилагодувал кон турскиот јазик, култура и начин на живеење, па дури и се стопил во турската маса.

 

Растењето на градовите во Македонија продолжило и од средината на XVII век, но сега етничкиот состав на градското население започнал да се менува во полза на македонското население. Овој процес се јавува како последица од сé поголемата криза на турското општествено устројство. Имено, поради тоа што престанале доходите од победничките воени походи, владеачката феудална класа ја засилила експлоатацијата над феудално зависното население. Спахиите и субашиите ја зголемувале експлоатацијата, а појавените арамиски и разбојнички банди, честопати организирани од локалните феудалци или од други припадници на феудалната класа, ги пљачкале селаните. Поради тоа, селаните бегале или во ајдутски дружини, или оделе во градовите, кадешто експлоатацијата била релативно поблага, а безбедноста поголема. За да се спасат од месните лихвари, бегале во градовите и некои од задолжените селани.

 

Постојаниот прилив на муслиманско, еврејско и христијанско население имал за последица брз растеж на македонските градови. Така, за Скопје од 1661-70 година Евлија Челебија ја споменува бројката од 10.060 куќи, надбискупот Петар Богдан за истиот период дава една претерано висока цифра од 20.000 куќи, додека австрискиот генерал Пиколомини ја дава бројката од 10.000 куќи, или 60.000 жители. Во 1661 година Битола имала 3.000 куќи, а Велес 430 куќи, во 1661-70 година Прилеп имал 1.000 куќи, Костур 2.500, а Лерин 1.500 куќи.

 

Населувањета на македонските селани во градовите не одело лесно. Тие биле раја, закрепени за земјата, па спахиите не им дозволувале да ја напуштат земјата, бидејќи на тој начин им се намалувала работната сила и приходите. Меѓутоа, кршејќи го основниот закон на феудализмот, селаните самоволно оделе во градовите и влегувале во виорот на стоковно-паричното стопанство. Во градовите тие станувале слуги, аргати, чираци, калфи, занаетчии, трговци, лихвари, препродавачи. Некои од нив почнале да се богатат, да навлегуваат во еснафските организации, да водат внатрешна и надворешна трговија, да стануваат значајни фактори во градското стопанство и постепено да образуваат чаршиско-еснафски слој, кој потоа прераснал во граѓанска класа што подоцна играла видна општествена улога.

 

Растењето на градовите малку влијаело на социјалниот и стопанскиот развиток на селото, уште не водело кон појава на единствен внатрешен пазар, ниту кон побрзо рушење на

 

262

 

 

натуралната затвореност, а, од друга страна, антагонизмот меѓу градот и селото се повеќе се продлабочувал.

 

Во XVII век бројот на панаѓурите се зголемил. Тие сега се одржувале во Солун, Серез, Неврокоп, Петрич, Ениџе-Вардар, Струмица, Прилеп и во други места.

 

Во XVII век западноевропските држави продолжиле да добиваат капитулации и да отвораат свои конзуларни претставништва во македонските градови. Така во 1612 година Османската империја и дала капитулација на Холандија, а потоа се ределе и други западноевропски држави. Кон крајот на XVII век и разни фирми од Западна Европа отвориле свои трговски претставништва по градовите на Македонија. Француските трговци од Марсеј во 1685 година отвориле свое претставништво во Солун, а во 1700 година во Кавала, од каде што се снабдувале со памук, жито и др. Потоа, трговски претставништва и канзулати отвориле Англија, Венеција, Холандија и др. Низ целиот XVII век Солун бил најголемо пристаниште за европската стока наменета за Балканот. Со туѓите трговски куќи, како закупци и агенти, биле поврзани главно Евреите, Грците, Власите, Турците, Ерменците и Македонците.

 

Со преместувањето на трговските патишта од Средоземно Море на Атлантскиот Океан, а особено од XVII век, започнало опаѓањето на Дубровник и италијанските градови. Тоа довело до слабеење на активноста на дубровничките и италијанските трговци на Балканот. На нивно место доаѓале домашните трговци, кои успешно ја продолжувале трговијата, особено со Средна Европа.

 

 

3. Католичката пропаганда

 

Почнувајќи од втората половина на XVI век, во Македонија, особено кај високото свештенство од Охридската архиепископија, се почувствувало католичко влијание.

 

Католичкото влијание во овој период се почувствувало на целиот Балкански Полуостров, а тоа се должело на живите трговски врски на некои балкански градови со Венеција и Џенова, на многубројните дубровнички колонии во Бугарија, Србија и Македонија, како и на фактот што некои европски држави со своите чести војни против Турција ги потхранувале надежите на балканските народи за скоро ослободување. Папите често ги повикувале западноевропските држави во крстоносен поход против Турција. Католичките атенти ги подбуцнувале балканските народи на востанија, што имало особен одраз меѓу Албанците. Тие ги снабдувале дури и со оружје. Од ваква католичка пропаганда биле опфатени и некои краишта од западна Македонија, а особено Дебарскиот и Охридскиот крај. Од втората

 

263

 

 

половина на XVI век се движеле агенти на папата и на Австрија и ја подбуцнувале рајата на побуна.

 

Притиснати од сиромаштијата, дури и охридските архиепископи биле принудени да бараат милостиња од папата. Уште во 1587 година архиепископот Гаврил отишол кај папата Сикет V, од кого молел парична помош.

 

Меѓутоа, сé до 1622 година католичката пропаганда во Македонија била повеќе стихијна. Таа година, кога на папскиот престол надвладало езуитското влијание било формирано едно тело наречено „Congregatio de propaganda fide“ (Конгрегација за пропаганда на верата), кое имало за цел да раководи со католичкото мисионерство во целиот свет. Првата була со која била основана Конгрегацијата била издадена на 11 јуни 1622 година од папа Григориј XV. Новиот папа, Урбан VIII, во август 1627 година издал нова була со која ја дооформил Конгрегацијата. Конгрегацијата имала за цел да ја шири католичката вера и црковната власт на папата по целиот свет, да подига кадар на миоионери кои потоа ги испраќала таму кадешто католичката црква дотогаш немала влијание.

 

По формирањето на Конгрегацијата, дејноста на католичката пропаганда се почувствувала и во Охридската архиепископија. Веќе во првата половина на XVII век четири охридски архиепископи биле прикриени спроводници на католицизмот: Порфириј, Атанасиј, Аврамиј и Мелетиј. На 28 септември 1624 година папа Урбан VIII испратил писмо до Порфириј, во кое него и неговите архиереи ги наречува љубени браќа, ја искажува својата радост што тој ја признава јурисдикцијата на Рим и го уверува „ако со искрено срце и искрена вера се потчинува на папската власт“ дека бог ќе ги спаси неговите верници од ропство. Исто така, и архиепископот Аврамиј шест години одржувал врски со папата Урбан VIII, го признавал за свој поглавар и од него имал грамоти за западните кралеви, од кои добил подароци. И некои епархиски архиереи тајно одржувале врски со папата, како, на пример, Еремија Пелагониски.

 

Во однос на православните од Македонија, Конгрегацијата постапувала многу претпазливо. Римските мисионери гледале да ја постигнат главната цел, а тоа било унија со Рим, т.е. признавање на папата. Во богослужбата тие не само што не им противречеле на православните, туку имале инструкции да ги почитуваат догмите на источната богослужба. Тие не го наметнувале латинскиот јазик, туку го признавале грчкиот и словенскиот. Така, генералот на Езуитите, Вутелески, испратил писмо во октомври 1628 година до мисионерите на Балканот, со кое им препорачува да ја чуваат грчката богослужба, а во едно друго писмо од 1620 година истиот препорачува на „схизматиците“ што сакаат да ја примаат унијата да не им се наложува латинскиот јазик.

 

264

 

 

Поради ваква политика на Конгрегацијата, во 1630 година католичката пропаганда во Охрид веќе зајакнала и унијатите се обиделе да ја заземат архиепископската црква „Воведение Богородично", но архиепископот им дал голем откуп на турските власти и ја зачувал. Кон средината на XVII век се формирала и католичката надбискупија во Охрид. Првиот надбискуп, Хрватот Рафаил Левакович умрел на пат за Охрид во 1649 година. На негово место во 1651 година бил назначен Андреј Богдани, но тој не сакал да оди во Охрид, бидејќи се плашел да не го убијат православните. Во 1655 година бил назначен за надбискуп Франческо Сојмирович, кој во 1657 година дошол на панаѓур во Струга како трговец, а потоа во Охрид за да ја запознае својата столица. Во својот извештај до папата напишал дека не може да опстане, бидејќи во Охрид немало ни еден католик. Поради тоа била укината охридската надбискупија и потчинета на скопската диецеза.

 

Во времето на папата Александар VII (1655—1667) бил направен обид за создавање унија меѓу Охридската архиепископија и Рим. Во 1661 година охридскиот архиепископ Атанасиј отишол во Рим, каде што дал согласност за унија. И неговиот мисионер Онуфриј Константин бил избран за епископ во римската грчка колегија, со титулата „архиепископ на Дебар“, иако постојано живеел во Рим. Меѓутоа, унијата не се остварила, а католичката пропаганда почнала да слабее. Меѓу другото, верата на балканските народи во католичката пропаганда почнала да опаѓа и поради неуспешните војни на западните држави против Османската империја. Кај нив се повеќе се закрепувала надежта дека Русија, како православна земја, ќе ги ослободи од ропството.

 

265

 

 

 

ГЛАВА III. БОРБА ПРОТИВ ФЕУДАЛНАТА ЕКСПЛОАТАЦИЈА И ТУРСКАТА ВЛАСТ ВО МАКЕДОНИЈА

 

 

1. Невооружен отпор против феудалната експлоатација

 

Феудалната експлоатација, која од ден на ден станувала се погруба и позасилена, како и социјалните, верските и другите разлики меѓу завојувачите и македонскиот народ биле основна причина за појавата на разни форми на отпор. Отпорот бил обусловен од длабоките економски и општествени противречности. Верската и народнооната дискриминација а особено аграрните односи и со нив поврзаниот даночен оистем биле најдиректни причини за побуни, вооружени немири и други форми на отпор.

 

Разложувањето на спахискиот систем и опаѓањето на османската држава во XVII век придонесле да се засили експлоатацијата над зависното население. Нараснале произволностите и насилствата од сите органи на османската власт. Паралелно и адекватно на тоа растел и отпорот на зависното наоеление, изразен во најразлични форми. Една од нив бил невооружениот отпор. Овој вид отпор особено јаоно доаѓал до израз низ верските односи. За зацврстување на османската власт на Балканот требало да послужи, меѓу другото, и исламизирањето на поединци и цели краишта. Исламизирањето се спроведувало со различни методи, не исклучувајќи го и насилството. Но имало лица што давале отпор на исламизирањето, жртвувајќи ти дури и своите животи. Така, во 1515 година на плоштадот во Софија бил изгорен Горѓи Кратовец, а потоа била погубена и Злата Мегленска. Од страна на руската православна црква овие две лица биле дури прогласени за светци и верски маченици.

 

Убави и млади Македонки често биле објект на притисок за исламизирање и женење со некој Турчин, но има примери кога македонската жена давала енергичен отпор.

 

Некои села без одобрение на турските власти граделе нови цркви, или ги проширувале старите, а тоа било строго забрането. Тоа можело да го направат само села што биле единствени и села што се наоѓале во непристапните места, до кадешто тешко допирале турските власти. Во ферманите изречно се вели дека „дури ни еден камен не смее да се

 

267

 

 

додаде на црквата без знаење на турските власти“. Меѓутоа, имало случаи рајата од селата, како и калуѓерите, самоволно да ги поправаат и доградуваат своите цркви.

 

Отпорот јасно се изразувал и против даночниот систем. Селаните барале начини како да го избегнат или намалат плаќањето на даноците. Некои селани ги напуштале своите села и бегале в планина, додека не поминат собирачите на даноци. Честопати тие поднесувале поплаки и молби, барајќи да бидат ослободени од некои даноци или да им се намалат постојните, заканувајќи се дека во противен случај ќе се разбегаат и ќе го напуштат селото. Постојат многубројни документи од кои јасно се гледа обидот на селаните да избегаат од феудалните обврски, а особено од плаќањето на даноци. Така, во јуни 1634 година жителите на селото Лавци (Битолско) одбегнувале да го дадат ушурот. Истото го сториле и селаните од село Хиналу (Битолско). Отпорот бил особено силен и колективен против оние закупци кои самоволно ги накачувале даноците.

 

Бегањето и преселувањето на селаните се вршело во разни правци. Едни бегале од села и кази каде што притисокот на даночните чиновници бил посилен во такви каде што тој притисок бил поподнослив. Некои селани ги напуштале своите села што биле крај патиштата, кадешто најчесто биле изложени на грабеж и несигурност, и оделе во понепристапни села. Други оделе во дервенџиски, соколарски и батанџиски села, бидејќи селаните од овие села биле ослободувани од некои даноци, поради вршењето на својата служба. Од друга страна, имало дервенџиски, ќупруџиски и соколарски села што бегале в град или во други села, за да ја избегнат оваа феудална обврска. Селаните бегале и во чифлизите, особено на воените лица, од кои барале заштита, а некојпат и ја наоѓале. Имало случаи кога некои воени, угледни лица ја заштитувале својата раја од прекумерни државни даноци. Некои селани бегале во градовите, кадешто безбедноста била поголема, а експлоатацијата поподнослива. Поподвижните и порешителните бегале и надвор од границите на Османската империја и се населувале во Влашко, Австро-Унгарија или Русија, а имало и такви што бегале в планина кадешто станувале ајдути. Поради бројните, честопати масовни и колективни движења на цели села, не без причина времето на XVII век, како и наредниот XVIII век, е окарактеризирано како „преселенички години“. Тоа е период кога многу села исчезнале, а други се појавиле.

 

За нашите селани, особено бил тежок „крвниот данок“. Тогаш мубаширите доаѓале по селата за да ги однесат најздравите, надарените и убави деца. Отпорот против овој данок бил различен. Некои селани ги прикривале децата, други, пак, на челото на децата им тетовирале крст или ги женеле пред време, бидејќи властите во таков случај не ги земале.

 

268

 

 

Многубројни поплаки до кадиите или до повисоките органи против различни лица или против различни неправилности биле своевиден израз на отпор. Некои локални феудалци, закупци на даноците или други припадници на феудалната класа меѓу селаните вршеле разни злоупотреби, насилства и зулуми. Селаните против нив поднесувале тужби и барале да бидат заштитени од повисоките органи на власта. Во наивна надеж деќа повисоките органи ќе му помогнат, еден селанец од Битолската каза водел судски спор со својот спахија цели 20 години. Иако имало случаи повисоките органи привремено да излезат во пресрет на некои поплаки на селаните, тие најчесто немале доверба во турските судови и ги бојкотирале. Имало случаи кога селаните не се одѕивале на поканите на кадијата да дојдат на суд. А кога кадијата ќе испрател вооружени лица за да ги доведат, тие се одметнувале и станувале ајдути.

 

 

2. Мариовско-прилепска буна

 

Многу рано започнала и вооружената борба против феудалната експлоатација и турско-османската власт во Македонија. Веќе во XV век, кога Османската империја се уште се борела за превласт на Балканскиот Полуостров и кога ред надворешни и внатрешни фактори ја стимулирале вербата во привременоста на турското господство, доаѓало до вооружен отпор на македонското население. Најзначајно во тој однос секако било вриењето и борбите во северозападна Македонија, особено во Дебарскиот крај, што се одиграле во врска со ослободителното движење на Герѓ Кастриот Скендербег (1444—1468 г.), кога дошла до израз заедничката борба на македонскиот и албанскиот народ.

 

Во 1564/65 година дошло до прва локална буна на селаните. Таа започнала прво во планинските краишта на Мариово, а потоа се проширила и на селата во прилепското поле, па и во самиот Прилеп. Овие краишта биле хас на великиот везир Мустафа-паша. Не се познати причините за побуната, но поттикнувачи биле тројца селани, и тоа: Димитри Стале од село Сатока, Матјо Никола од село Велиште и Стојан од село Старавина, како и двајца попови: поп Димитри од село Градешница и поп Јако од село Старавина, сите од Мариовската нахија.

 

Тие ги побуниле селаните од Мариовската и Прилепската нахија. Со една султанска заповед од 3 октомври 1564 година му се наредува на кадијата во Прилеп и Скопскиот санџак-бег да ги фатат водачите на оваа буна, па некои од нив да бидат накажани со смрт, а другите да се испратат како веслачи на турските галии. Меѓутоа, тие побегнале, на што централните власти одново издале заповед да се пронајдат

 

269

 

 

и да се фатат. Во месец декември 1565 година пак дошло до буна, овој пат во самиот Прилеп. Во еден документ од тоа време се изнесени причините за оваа буна. Во него се вели дека селаните од хасовите на везирот Мустафа-паша го донесле на суд војводата на хасот и го обвиниле дека им земал џериме (глоба) спротивно на законот. Војводата откажал, а тогаш од селаните се побарани докази дека навистина им земал глоби. Селаните немале писмени докази. Тогаш војводата изјавил дека не можел од селаните да ги собере двегодишните даноци што му припаѓале на везирот Мустафа-паша и побарал од судот тие да се натераат да ги исплатат. Кога судот застанал на страната на војводата, повеќе од илјада побунети селани што се наоѓале пред вратите на судот се дигнале со стапови в рака и камења под пазувите, со намера да влезат знатре. Бидејќи се погодил петок, поголем дел од муслиманите се наоѓале пред вратите на судот, така што ги надвладале селаните, а некои избетале. Не се знае каков бил крајниот исход на оваа засега прва позната буна на македонските селани.

 

 

3. Развој на ајдутството

 

Една од најстарите и најдолготрајните форми на антифеудалната вооружена борба било ајдутството. Ајдутството било јавен протест против феудалната експлоатација, феудалното општество и турското господство. Тоа особено се засилувало за време на војните, епидемиите, гладовите и феудалната анархија. Во такви времиња ајдути станувале и побогатите селани, а често и цели села, и тогаш ајдутството прераснувало во буни и востанија. Ајдутството во Македонија најмногу се развило во текот на XVII век.

 

Поводите за одењето во ајдути биле најразлични. Најчесто се одметнувале луѓе што не можеле да ја трпат експлоатацијата и зулумите на спахиите и османската власт. Значаен бил и елементот на личната одмазда.

 

Засега најстариот податок за појавата на ајдути е од 1502 година. Во една султанека заповед од тоа време се споменува дека штипскиот кадија фатил 6 ајдути и ги казнил со смрт.

 

Ајдутите биле организирани во дружини, кои иајчесто броеле 20—30 души, но можеле да се зголемат и до 300 души. Дружините биле малобројни, заради полесна подвижност и тешко откривање од страна на турските власти. Имало и ајдути кои не биле во дружини, туку сами, индивидуално дејствувале. Ајдутските дружини често се делеле на десетини. На чело на дружината бил арамбаша или војвода. Тој бил избран од дружината. За арамбаша обично било избирано лице кое имало најголемо искуство, кое било најдолго

 

270

 

 

време ајдут или било најхрабро. На арамбашата му се покорувале сите ајдути и ги извршувале неговите наредби.

 

Најстари познати арамбаши биле: Нико од село Ново Село (Берско), кој бил убиен на 29 мај 1627 година; Михо Трпко од с. Лесково (Леринско) наречен „Петре Војвода", кој во јануари 1634 година бил осуден и испратен за веслач на турските галии; Петре Дундар од село Беранци (Битолско), кој имал дружина од 44 ајдути и кој бил ликвидиран во јануари 1635. Еден од најзначајните арамбаши во првата половина на XVII век бил Лошан, Влав од село Магарево (Битолско), кој имал дружина од 30 лица. Тој бил ликвидиран во солунскиот затвор во 1644 година. Значаен бил и Константин од село Сопотница (Битолско), наречен „Чавдар Војвода“, и други. Арамбашите пазеле на својата облека, често носеле скапоцени алишта, накитени со токи, каиши и ширити, што биле одземени од непријателот. Најубавото оружје дружината му го доделувала на арамбашата. Некои арамбаши носеле на капата или на калпакот посебен знак, „перје на старешинството“. Така, на пример, арамбашата „Чавдар Војвода", се движел убаво облечен во црвена чоја и со кабаница, а на главата имал перјаница.

 

Секоја дружина, без разлика на големината, имала свој арамбаша. Тој се грижел за сите потреби на дружината: за прехраната, за оружјето, за муницијата итн. Тој управувал со дружината за време на борба и во секое друго време. Ги разгледувал споровите меѓу ајдутите и пресудувал. Тој се грижел за семејствата на своите другари, за ранетите ајдути и за јатаците. Ја претставувал дружината пред друга дружина или пред приватни лица. Освен со искуство, арамбашата требало да се одликува и со праведност и преданост кон дружината. Арамбашата не бил доживотно на својата должност. Ако арамбашата се покажел неспособен, тој бил сменуван. На чело на една дружина можеле да стојат двајца или тројца арамбаши, кои биле избирани поради еднакви заслуги или затоа што се соединиле две или три дружини, а поранешните арамбаши не сакале да ои ја изгубат својата должност. Во тој случај овие тројца арамбаши претставувале еден вид раководство — штаб на дружината. Изборот на арамбашата честопати не бил лесен, бидејќи секој истакнат ајдутин сакал да стане арамбаша. Во времето на изборот често доаѓало до караници или до делење на дружината. Ако арамбашата бил сакан, ајдутите го чувале и му давале поголем дел од пленот. Ако дружината била незадоволна од него, му се заканувала, го сменувала, го напуштала или го убивала.

 

Помошник на арамбашата бил бајрактарот, кој имал должност да го носи и да го чува бајракот. Имало дружини и без бајрактар. За бајрактар обично се избирало лице кое

 

271

 

 

било брзо, за да го зачува бајракот од непријателот, кој се борел на коњ. Кога се одело на зимување, бајракот го симнувале од копјето, го сокривале и се чекало време кога ќе се нареди пак да се развие. Бајрактарите често гинеле за својот бајрак. Појавата на бајракот е многу важна, бидејќи тој симболизирал војска или нешто блиско до војската. Познат бајрактар бил Тане Митан од село Чаирли (Битолско). Неговата чета, а тој со бајракот в раце, извршила напад на безистенот во Битола. За својата многугодишна дејност Тане бил осуден на смрт и во јуни 1651 година бил погубен.

 

Поголемите ајдутски чети имале и трубачи. Во еден турски документ од јуни 1638 година се вели дека двесте ајдути напаѓале со развеани бајраци и со свирење во труби.

 

Ајдутските дружини се собирале околу Гурѓовден, а се растурале околу Митровден. Штом ќе се кренел снегот и шумата ќе зазеленела, се јавувале ајдути. Имало ајдути што дејствувале и преку зимата, но тоа било поретко. Околу Митровден дружината се растурала и ајдутите оделе во зимовници или кај своите јатаци. Некои ајдути оделе в град, се најмувале кај некои богати луѓе и таму ја поминувале зимата. На пролет, на закажаното место, дружината пак се состанувала. Тогаш се пребројувале, за да видат дали се сите дојдени. Ако некој не дојдел, а бил предаден од неговиот јатак или од некој друг, дружината го одмаздувала.

 

Ајдути најчесто станувале селани, сточари, аргати, чифчии, овчари, а не ретко и попови и калуѓери, кои во таков случај биле духовни водачи на дружината. Во ајдутските дружини имало лица од сите народности што тогаш живееле во Македонија. Најмногубројни биле Македонците и Албанците, а потоа Власите и Грците. Ајдутска дружина обично била формирана од една народност, но имало случаи во една ајдутска чета да бидат лица од повеќе народности.

 

Во ајдутските дружини имало и жени. Жените оделе во ајдути обично заедно со мажот или со братот. Најстариот податок за жена-ајдутин е од 1636 година. Тоа била Кира, сестра на Јоло од селото Цапари, која била во дружината на арамбашата Петре Дундар од с. Беранци (Битолско). Имало жени кои станувале и арамбаши, т.е. војводи. Жените-ајдути не помалку биле храбри од мажите.

 

Ајдутите биле вооружени со сабји, ножеви, вили, секири, копја, а кога се појавило огненото оружје, и со пушки и пиштоли. Турскиот патописец Евлија Челебија во 1661 година посетил еден ајдутски логор во Македонија и ни оставил опис. Тој вели дека ајдутскиот логор бил во една густа и длабока шума. Пред да дојде до самиот логор, заедно со своите водичи, тој поминувал низ многубројни стражи, кои вооружени стоеле скриени на разни места во шумата. Кога дошол во логорот, видел повеќе шатори и селски коли во кои имало поголем број лица. Заедно со ајдутите, тука

 

272

 

 

било сабрано и околното население: жени, деца и старци. Тоа истовремено бил и збег и ајдутски логор. Таму видел шивачи кои, седнати на дрво, шиеле алишта, на друго место на ражен се печело месо, и се готвела храна, ковачите ковеле оружје, а другите чувале стража или биле во акција.

 

Дружините одржувале врска со светот преку своите добро разгранети мрежи на јатаци. Јатаците биле луѓе од сите општествени слоеви. Дури и меѓу турските власти имало ајдутски јатаци. Јатаците собирале храна, оружје, муниција, облека и др. за ајдутите и им испраќале ним соопштенија за движењето на турските потери. Јатаците ги криеле болните и ранетите ајдути, како и оние што биле на зимување. Тие ги известувале ајдутите за лица кои во нивното село соработувале со турските власти и барале од ајдутите да ги ликвидираат; им соопштувале кога и како ќе дојдат собирачите на даноци и барале од ајдутите да ги пресретнат и да ги нападнат. Соопштувале за движењето на трговските карвани по патиштата и сл. Успехот или пропаста на ајдутската акција често зависеле од соопштенијата на јатаците. Затоа се велело: „без јатаци нема ни ајдути“.

 

Ајдутите биле закрила на народот. Тие го штителе од преголема експлоатација, од зулумите на поединци и од турските власти. Но, од друга страна, и селаните ги штителе ајдутите, па дури и гинеле во нивна одбрана. Така, во јуни 1639 година жителите на село Ѓавато (Битолско), на чело со Митре Никола, стапиле во борба со мартолозите, бранејќи го арамбашата Белче, кој се криел во нивното село. Борбата започнала така што Митре Никола им викнал на селаните: „Удрите по мартолозите. Денес е нашиот ден“. Со пушки, стрели и сабји селаните ги нападнале нив и воделе неколкучасовна борба.

 

Болните и ранетите ајдути се криеле и по манастирите. Така, според еден документ од 1618 година, се гледа дека во манастирот Лесново калуѓерите ги лекувале ранетите ајдути, ги чувале и ги снабдувале со храна.

 

Во своите акции ајдутите ги напаѓале феудалните поседи, ги убивале феудалните господари, ги палеле чифлизите или амбарите на спахиите, им ја палеле жетвата додека била на нива или на гумно, им ги кршеле орудијата за производство, им го одведувале или им го убивале добитокот, им ја растурале работната рака, т. е. од феудалните поседи ја бркале рајата или чифчиите, напаѓале на кули или конаци, хасови, зеамети и тимари. Ги пресретнувале трговските карвани и собирачите на даноци и ги ограбувале. Така, во 1622 година ајдутите од село Могила (Битолско) го нападнале чифлигот на кадијата Мехмед, а во 1689 година чифлигот на Бозаџи-Заде во село Чаирли (Битолско). Во 1670 година ајдутите го нападнале собирачот на даноците авариз и

 

273

 

 

нузул, а во 1676 година го убиле и го опљачкале собирачот на харач, авариз, нузул и џелеб. Во еден ферман од декември 1682 година се вели дека „ајдутите, поделени во четири булука, со бајраци, на коњи или пешки, напаѓаат на куќите на имашливите луѓе и ги уценуваат. Во друг ферман, од август 1686 година, се вели дека „од ајдутите запусте земјоделството и трговијата и тешко е да се собираат даноците“.

 

Поголеми ајдутски дружини се осмелувале да напаѓаат и на градови. Неколку пати ајдутите влегле во Битола, Лерин, Охрид и Ресен. Двапати го ограбиле битолскиот безистен, и тоа во 1646 и 1661 година, од каде што однесле многу скапоцена стока.

 

Со својата дејност ајдутите многу придонесле да се парализира производството на феудалните поседи, а во некои краишта и сосем да се растрои. Како последица на ајдутската дејност селското производство спаднало, а рудниците околу Крива Паланка престанале да работат. Патиштата станале несигурни, а трговските патувања ризични. Сите феудални институции биле изложени на напади од страна на ајдутите.

 

Поради тоа, турсклте власти преземале најенергични мерки да се уништи ајдутството. Ги сечеле шумите покрај патиштата, во клисуриге, граделе кули и тврдини со воена посада, обично јаничари. За таа цел во 1636 година била подигната Крива Паланка. Биле поставувани дервенџии, кои требало да ги обезбедуваат премините, чети од мартолози ги крстосувале селата, барајќи ги ајдутите, цели одреди од регуларна војска, во вид на потери, ги гонеле ајдутите. Селата наклонети кон ајдутите биле палени, а роднините на ајдутите апсени и убивани. Фатените ајдути ги набивале на колец, на ченгел, живи ги дереле, им ги сечеле главите или ги испраќале на повеќегодишна или вечна робија, приковани за галија како веслачи. Така, на пример ајдутинот Киро од село Свети Тодор (Битолско) во 1657 година бил осуден на смрт. Димо од село Магарево (Битолско), бидејќи „правел бунт по земјата“, бил осуден на смрт во 1658 година. Ајдутинот Јован од село Сопотница (Битолско), бил осуден на 7 години принудна работа како веслач во царската морнарица.

 

Меѓутоа, и покрај строгите мерки, никогаш не можело да се уништи ајдутството. Имало луѓе кои биле ајдути и по 20 години, како што е случајот со Дуда од село Загориче (Битолско).

 

Во тие тешки времиња на феудалната експлоатација, ајдутите биле поборници и заштитници на народот против насилствата. Кај народните маси тие го дигале духот на отпорот. Во сите буни и востанија ајдутите го составувале јадрото на вооружениот и побунетиот народ и многу често му давале водачи и команданти.

 

274

 

 

Ајдутството не било управено против целиот турски народ, туку само против турските феудалци и властодршци, кои го екеплоатирале и мачеле не само македонскиот народ, туку и турските селани и работни луѓе. Заради тоа ајдутството било опеано во македонските народни песни. Народниот пејач честопати го романтизирал ајдутството, но сепак и во песната дошла до израз неговата суштина на антифеудално и народно движење.

 

 

4. Учество на духовни лица во отпорот. „Султан Јахја“

 

Освен македонските селани, во отпорот против турската власт се вклучиле и духовни лица, т. е. претставници на високото свештенство, и тоа откако започнале напади и врз црковните и манастирските имоти, како и врз привилегиите на високотосовештенство. Во 1585 година на охридскиот архиепископ турските власти му нанеле штета од 16.000 златници, а на пелагонискиот митрополит 40.000 акчи. Турската власт, особено централната, понекогаш ги штитела правата и имотите на црквата, но понекогаш и самата таа ги напаѓала.

 

Кога дошло до Турско-австриската војна (1593—1606) се зголемиле надежите за ослободување од Турците. Оттогаш се споменуваат и лица од редовите на виеокото свештенство од Македонија, кои оделе на запад и барале помош од католичките владетели за ослободување на Македонија и соседните земји. Меѓу нив најповеќе се истакнал охридскиот архиепископ Атанасија кој од 1596—1615 г. посетил некои европски владетели, убедувајќи ги дека Македонија и соседните земји ќе ги дигне на востание, ако тие му помоѓнат. Најнапред тој почнал преговори со Венеција. На 26 јануари 1596 година Атанасија се сретнал, во европското пристаниште Бутринто, со венецијанскиот провизор и капетан на островот Крф Анџело Базадона и му предложил Венеција да ја заземе Албанија. Венеција одбила тоа да го стори. Во 1597 година Атанасија заминал за Рим и се обрнал за помош кај папата Климент VIII, но тој не го примил. Во јануари 1598 година заминал за Неапол, но и неаполскиот вицекрал цели три месеци не го примал. Во јуни 1598 година Атанасија, во придружба на пелагонискиот митрополит Еремија, заминал во Прага за да моли помош од австрискиот император Рудолф II, кој од 1593 година водел војна со Османската империја. На императорот му поднесол еден запис за положбата во Македонија и го уверувал дека со 3.000 добро вооружени австриски војници можело да се заземаат Албанија и Македонија до Солун, бидејќи ќе подигнел на востание и 40.000 лица од меоното население. Меѓутоа, Австрија се наоѓала во финансиска

 

275

 

 

криза и гледала што поскоро да ја заврши војната. Откако и овде не нашол поткрепа, на 5 декември 1598 година пак во придружба на пелагонискиот митрополит Еремија, тргнал за Шпанија, со намера на шпанскиот крал да му го изложи својот план за ослободување на балканските христијански народи. Но во Шпанија бил уапсен и некое време останал в затвор. По излегувањето од затвор, тој продолжил да оди од еден до друт владетел, а во 1615 година на сицилијанскиот вицекрал, херцогот Д’Осуна, му го изложил опширно својот план за истерување на Турците-Османлии. Според неговиот план, тврдините, градовите и стратегиските точки требало да ги заземат Шпанците и Италијанците, а не Грците, Албанците и Македонците, за да не дојде до меѓусебна војна. Херцогот се однесол со полно сочувство кон овој план, па дури почнал и да го реализира, но во 1620 година паднал во немилост и планот на Атанасија не се остварил.

 

Покрај Атанасија, имало и други православни и католички црковни главатари, кои се обраќале за помош до европските владетели. Така, за време на војната на Австрија и Русија против Турција, од 1737 до 1739 година, охридскиот архиепископ Јосиф, преку католичкиот надбискуп во Скопје Михајло Сума, повел тајни преговори со австрискиот двор и тврдел не само дека ќе ја помогне австриската војска со храна, туку и дека ќе ја подигне на востание целата „илирска нација“.

 

Со оглед на тоа што по својата социјална и економска положба обично стоеле далеку од широките селски маси, а во некои случаи биле лично толку богати што биле на исто рамниште па дури и повисоко од некои турски феудалци, високите духовни лица се изолирале од народот, не верувале во него и барале спас и надеж кај другите државн и владетели. За разлика од нив, парохиското свештенство во селата живеело и работело како и другите селани, па не бил редок случајот во ајдутските дружини да се борат и поповите со оружје в рака, заедно со селаните.

 

Планови за ослободување на Балканот од турската власт кроеле и разни авантуристи. Меѓу нив, секако, најзначаен бил таканаречениот Султан Јахја, кој за себе тврдел дека е син на султанот Мехмед II, дека го одбегнал погубувањето, па откако избегал во Европа, поминал во христијанството. Во Европа ги обиколувал владетелите и им ги излагал своите планови за ослободување на Балканот. Бил во Германија, Тоскана, Фиренца, Рим, Венеција, Париз, Шпанија, Полска, Холандија и на одговорните фактори од овие држави им предлагал да дадат оружје за народот од Македонија, Албанија, Србија, Бугарија и Црна Гора, и да

 

276

 

 

го заземат Солун, а тој ќе го подигнел на востание народот во внатрешноста на Македонија. Во својата биографија Султан Јахја дава податоци за тоа дека тој наводно имал врски со разни црковни главатари на балканските народи и со многубројни ајдутски дружини, кои ќе ја сочинувале неговата ударна сила во евентуалното општо балканско востание. Меѓутоа, на овој професионален авантурист тоа му бил главен извор на заработувачка, иако имал и магливи проекти за истерување на Турците, и тоа по пат на востание, но главно со помош однадвор. Како и претставниците од високото свештенство, така и Султан Јахја бил само за истерување на Турците, а не и за уништување на феудалниот поредок.

 

277

 

 

 

ГЛАВА IV. КАРПОШОВОТО ВОСТАНИЕ

 

 

По цели три века живеење под стегите на туѓинската, турско-османска власт, македонскиот народ го манифестирал својот никогаш незгаснат стремеж за слобода и независност. Во 1689 година тој се кренал на востание, познато по името на неговиот водач, како Карпошово востание. Иако е сигурно дека непосреден повод и охрабрување за подигање на востанието дала Австро-турската војна и брзиот продор на австриската војска длабоко во внатрешноста на Османската империја, неговите корени лежеле во незавидната економско-општествена и политичка положба на македонскиот народ. Основите на таквата положба ги определила феудалната суштина на турско-османската држава и нејзиниот завојувачки однос спрема балканските народи. Меѓутоа, во периодот на опаѓањето на Османската империја дошло до драстично дејствување на сите елементи што го зголемувале притисокот над рајата и ги нарушувале минималните права идто ги уживало христијанското население. Како реакција на таквата положба се јавило засилено движење и отпор на македонскиот народ, изразени во спонтаните локални буни и масовното ајдутско движење, кои вон крајот на XVII век прераснале во народно востание за ослободување на земјата од турско-османската власт.

 

 

1. Продирање на австриската војска во Македонија

 

Во 1683 година Турците-Османлии по втор пат се нашле под ѕидините на Виена, уверени дека избрале погоден момент за успешно извршување на својата одамнешна желба, бидејќи Австрија била преокупирана со агресивната политика на францускиот крал Луј XIV и нерешените прашања со унгарските велможи. Меѓутоа, по двомесечна опсада, на градот му пристигнала помош од австриската, а исто така и од полската војска, предводена од кралот Јан Собјески. Турците биле одбиени и нивниот поход набргу се претворил во ужасен пораз, кој довел до огромни територијални и материјални загуби и човечки жртви. На Австрија

 

279

 

 

и Полска набргу им се придружила Венецијанската република, така што во март 1684 година била создадена Света лига, којашто ја продолжила борбата против Турција на различни сектори. Полека продирајќи се подлабоко во внатрешноста на Османската империја, Австријците стигнале дури до Македонија. На 24. IX. 1689 година тие го презеле Ниш, а набргу потоа дел од австриските војски на чело со генералот Пиколомини, во содејство со одреди на српски доброволци, се упатиле кон Косово, запоседнувајќи го претходно Прокупле и Грделичка Клисура. По неколку дена Пиколомини влегол во Приштина, а оттаму на 22 октомври тргнал кон Качаник, со намера да се пробие до Скопје. Качаничката тврдина Австријците ја нашле празна, а во клисурата сретнале и разбиле 300 турски војници. Веќе на 25 октомври тие влегле во скопското поле, кадешто со радост ги пречекало населението од околните села. Истиот ден влегле во градот, кој бил полн со залихи од животни намирници и трговски стоки, но напуштен од неговото население и турската војска. Сепак Австријците успеале крај градот да отепаат или заробат неколку стотини Турци и Евреи, а во плен им паднале неколку турски знамиња и комора. Поради тоа што немал достатно војници, и со оглед на големото оддалечување од главнината на австриските војски и претстојните временски непогоди, Пиколомини решил веднаш да се повлече од градот, во кој токму во тоа време беснеела чумата. Не задоволувајќи се со богатиот плен и со суровата постапка спрема заробеното турско и еврејско население, Австријците при повлекувањето го запалиле Скопје. Пожарот беснеел цели два дена, на 26 и 27 октомври 1689 година, и го уништил најголемиот дел од градот. Еден современ извор укажува дека во еврејскиот квартал од огнот не била поштедена ниту една куќа, заедно со двете синагоги и училиштето.

 

По повлекувањето од Скопје, Австријците извршиле уште неколку пробиви во длабината на македонската територија, со цел да го рекогносцираат теренот, да ја спречат и разбијат концентрацијата на непријателските сили, како и да соберат контрибуција од населението. Таков еден пробив изоршил херцогот Холштајн кој ја презел командата над австрискиот корпус од Пиколомини, кој бил заразен од чума (умрел на 9. XI. 1689 година во Призрен). Дознавајќи дека во Штип е сконцентрирана шестилјадна турска војска, тој решил со ненадеен напад да ја разбие и да ја истера од градот. Тргнувајќи од логорот крај кумановското село Оризари, австриските одреди на херцогот Холштајн се нашле пред Штип во зорите на 10 ноември 1689 година. Тука дошло до најжестокиот и најголем судир помеѓу австриските и турските војски на територијата на Македонија. Турците биле наполно разбиени. Оставајќи зад себе околу две илјади загинати, тие биле принудени на

 

280

 

 

повлекување. Австријците го запалиле градот, а потоа се вратиле назад, носејќи со себе богат плен од неколку илјади грла добиток и друго. На враќање тие разбиле уште еден турски извиднички одред од 300 души.

 

Во средината на ноември во Призрен пристигнала веста дека поголеми турски војски се собрани кај с. Леуново (Гостиварско) и кај градот Тетово. Против нив биле упатени доброволци Албанци-католици, кои успеале да уништат преку 600 Турци и да запленат неколку стотини грла добиток. Најпосле, на 20 декември од Приштина кон Велес тргнал на рекогносцирање еден австриски одред, во чиј состав имало и Срби, предводен од капетанот Саноски. Со еден ненадеен напад одредот влегол во Велес, при што биле отепани 30 Турци, а имало и заробени. По обичај, градот бил ограбен и делумно запален. На враќањето водејќи со себе добиток што го грабнале од месното македонско население, Австријците биле нападнати од еден јаничарски одред, при што капетанот Саноски задобил смртоносни рани.

 

 

2. Влошување на положбата на рајата

 

Во годините на Австро-турската војна дошло до нагло влошување на економската и  политичката положба во земјата. Даночниот притисок, несигурноста и насилствата зеле дотогаш невидени размери. Воените операции ја гонеле државата да го засили принудниот откуп на житата, фуражот, добитокот, дрвата и на други селскостопански производи. Така, со една заповед од 1688 година упатена до кадијата на Џумапазар и до други службени лица, се наредува, за прехрана на армијата што војувала во Грција, да се собере јачмен, брашно, бунгур и чисто масло од целата раја, дури и од таа што била ослободена од извонреддите даноци. Откупните цени биле далеку под нивото на реалната вредност на производите, а откупените производи селаните морале со ангарија да ги пренесуваат до определените собирни пунктови. Едновремено централната власт вовела ред нови извонредни давачки. По паѓањето на Белград (6 септември 1688 година) бил воведен новиот паричен данок „хане акчеси“. Таа година повторно биле воспоставени даноците на трговијата со вино и ракија, укинати уште во 1671/72 година. Таков данок бил наложен и на трговијата со тутунот. Во 1689 година од населението во балканските земји бил собиран „нефиријам бедели“ во износ од 50 акчи на човек. Военото време довело и до значително поскапување на сите стоки на пазарот. Посебно растројство во стопанскиот живот предизвикало пуштањето во промет, во

 

281

 

 

1688 година, на новата бакарна монета — мангарот, и настојувањето на државата неговата вредност да ја изедначи со акчата.

 

Во ова тешко време рајата страдала и од зулумите на турските воени дезертери и одметници од централната власт, што во помали или поголеми групи крстосувале по внатрешноста на земјата. Во тој однос посебно се истакнал злогласниот Јеген-паша, бившиот румелиски беглербег, кој со околу 10.000 одметници пљачкосувал по Балканскиот Полуостров. Немоќната централна власт отпрвин се обидувала, доделувајќи му различни највисоки државни функции, да го придобие и да ги насочи неговите сили во полза на државата, но коѓа сето тоа не дало трајни резултати таа извршила општа мобилизација на муслиманското население и успеала да го ликвидира, дури во февруари 1689 година.

 

 

3. Подигање и тек на востанието

 

Хаотичната внатрешна положба во Османската империја создала погодни услови за широк замав на ајдутството во сите делови на Македонија. Во некои области тоа ги надминало рамките на изолирани, локални дружини, претворувајќи се во масовно движење на населението. Таков бил случајот во Мориовско, Битолско, Тиквешко, Велешко, Штипско, во Доспат Планина и особено во северното гранично подрачје, кадешто импулс на ајдутското движење му давале рударите што работеле во кратовските и кривопаланечките рудници за олово, сребро и железо, под многу тешки работни и животни услови. Во таквата атмоофера, воените успеси на Светата лига и особено ненадејниот продор на австриската војска имале посебно дејство врз расположбата на македонскиот народ, кој поверувал дека најпосле, дошол часот на неговото конечно ослободување од турско-османската власт.

 

Востанието избувнало кон средината на октомври 1689 година, зафаќајќи го североисточниот дел од Македонија, на просторот помеѓу Ќустендил и Скопје. На чело на востанието застанал познатиот ајдутски арамбаша Карпош. Кон средината на 1689 година Карпош раководел со една ајдутска дружина во Доспат Планина, а кога централната власт упатила по него потера, тој успеал да се спаси и да ја пренесе својата активност на теренот на Нишката, Лесковачката, Врањската, Призренската и Пиротската каза. Меѓутоа, кон крајот на септември или во почетокот на октомври, Карпош бил назначен за мартолозбашија на

 

282

 

 

. . .

[[ Страница 283 липсва ]]

 

283

 

 

4. Пораз и последици на востанието

 

Прва на удар била Крива Паланка, во која се наоѓале неколку илјади востаници, подготвувани за планираниот напад на Ќустендил. Дознавајќи за големата премоќ на непријателот, востаниците ја запалиле и напуштиле Крива Паланка, отстапувајќи кон Куманово. Веќе идниот ден турските и татарските одреди се појавиле пред градот. Востаниците решиле да го пречекаат непријателот надвор од новоизградената тврдина. Во судирот бил заробен Карпош со голем број свои борци. Последен отпор востаниците давале од тврдината, која била преземена на јуриш а нејзините бранители биле уништени. Победниците сега се упатиле кон Скопје, водејќи ги со себе заробените востаници. Скопје тогаш се наоѓало под контрола на ајдути, можеби Карпошеви луѓе, но кога чуле за поразот кај Куманово и за приближувањето на османските војски, тие се разбегале. Во Скопје, крај камениот мост на Вардар, Карпош бил изведен пред Селим Гирај, набиен на колец, а потоа избоден од татарските копја и фрлен во реката. Тоа се случило најдоцна во првите денови на декември 1689 година. Трагичната смрт на Карпоша воедно го означува и крајот на востанието. На османската војска и претстоело да започне со налад на Австријците, кои се уште се наоѓале во Качаник и северно од него, иако нивната активност на овој сектор и воопшто на фронтот спрема Турците значително опаднала, бидејќи во тоа време започнале воените дејствија со Франција.

 

Македонскиот селанец скапо го платил својот обид за ослободување од феудалната експлоатација и за отфрлање на туѓинската власт. Во почетокот на декември 1689 година во Призрен пристигнала алармантна вест дека турските и татарските војски одејќи на Скопје одвлекле со себе околу 6.000 селани, со жени и деца, и ги запалиле околните села. Освен тоа, Татарите го запалиле Тетово и Куманово. Во еден краток запис од тоа време, непознат калуѓер од манастирот Дечани забележал дека тогаш имало многу големо страдање, „младите ги пленеа, а старите ги колеа и давеа“. Еден друг современик запишал дека Татарите, предводени од пеќанецот Махмуд-бег, робеле, колеле и палеле во Горни и Долни Полог. Слично било и во Скопската нахија, како и во сите други северни и средни области на Македонија. За мнозина, особено за оние што зеле активно учество во борбите против османската војска, единствен спас бил напуштањето на својата земја и повлекувањето далеку на север, зад Сава и Дунав, од кадешто најчесто немало враќање. Дел од нив подоцна ќе преминат дури на територијата на Русија, кадешто, како и припадниците на другите балкански народи (Србите, Бугарите и др.) ќе создадат свои војнички колонии и одделен „Македонски полк“, кој ќе дејствува во составот на регуларната руска војска.

 

Масовното бегање од родните огништа придонесло мносгу села да запустат и многу плодни полиња да останат необработени.

 

284

 

 

Тоа уште повеќе ја комплицирало и инаку хаотичната економска положба во земјата. Турските власти мјногу бргу согледале дека во интерес на што побрзата стабилизација на внатрешната ситуација во земјата и успешното продолжување на воените операции ќе мора да се прекрати со репресалиите и да се обнови производството. За таа цел, во запустените предели од северозападна Македонија започнало населување на албанско население, што од своја страна предизвикало значителни промени во нивниот етнички состав, а биле преземени и извесни чекори за враќање на избеганото христијанско население со давање амнестија, прокламирана од највисоките орхани на власта.

 

 

5. Манифест и заштитни писма од Леополд I

 

Свесни за големата поддршка што во нивните офанзивни операции против Османската империја им ја дале балканските народи, а со надеж дека повторно ќе ги послужи војничката среќа, Австријците сакале да ја зачуваат разнишаната доверба кај тие народи и да ги поттикнат за натамошно содејство со австриската војека. На 6 април 1690 година австрискиот император Леополд I (1657—1705) издал манифест, со кој ги повикувал „сите народи кои по сета Албанија, Србија, Мизија, Бугарија, Силистрија, Илирија, Македонија, Расија живеат... за својот спас и ослободување и законот христијански, сите на наша страна да преминат и против Турција на оружје да се дигнат..., на австриската војска храна и друго што ќе и потреба да и дадат и да и помогнат“. Во замена за тоа, на споменатите земји и народи им се ветувало, меѓу другото, дека ќе бидат ослободени од секој јавен товар и данок, „но исклучувајќи ги старите и обичајните права на кралевите и господата што пред секое турско навлегување постоеле“. Во Манифестот патетично се повикува: „Работете, значи, заради Бога, да ја повратите вероисповедта, спасението, слободата, безбедноста ваша, без страв преминете на Наша страна, вашите куќи и полската работа не оставајте ги, повикајте ги вашите другари по вашите стапки да врват, и овој случај од Бог и од Нас што ви е даден, кој никога повеќе нема да се врати, исползувајте го, било за себе, било за вашите синови, било, најпосле, за милата татковина и спасение да се грижите...“.

 

Скоро истовремено, на 26 април 1690 година, Леополд I издал и едно писмо со кое го зема под заштита македонскиот народ. Иницијатори за неговото издавање биле Марко Крајда, родум од Кожани, и Димитри Георгија Поповиќ, родум од Солун. Тие го увериле императорот дека македонскиот

 

285

 

 

народ „со врела желба и сериозна намера" е готов да ја прифати неговата заштита, „за да се оттргне од неиздржливиот турски зулум“. Во писмото, меѓу другото, се декларира:

 

... „македонскиот народ во целост го примаме во секој еден поглед благонаклоно под наша царска и кралска заштита. На сите и поодделно на секој војнички заповодник му препорачуваме споменатиот македонски народ по никаков начин да не го вознемирува или угнетува, но според можностите, во секоја згода, да му излегува во пресрет, да го брани, да му укажува помош и да го обезбедува, за да може да ги зачува дадените наши царски и кралски милости, права и слобода. Во случај некои припадници од тој народ, да сакаат да се борат под раководството на споменатите наши капетани и под нашето знаме, таа нивна желба нека настојуваат да ја помогнат, а не да ја запираат“...

 

На 31 мај 1690 година императорот Леополд I издал уште едно писмо, со кое ја проширил својата заштита на населението на Бугарија, Србија, Македонија и Албанија.

 

Со оглед на натамошниот развој на настаните, кои одново ја ставиле Македонија во положба на длабока провинција на Османската империја, тешко е да се верува дека наведениот манифест и заштитните писма на австрискиот император можеле да имаат некое позначајно дејство врз расположбата на македонскиот народ. Меѓутоа, тој и по трагичниот крај на Карпошовото востание не се мирел со судбината и ја продолжил својата борба против феудалната експлоатација и турско-османската власт. Веќе во 1707 година во Велешката каза се појавиле толку многу ајдути. што за нивното сузбивање турските власти населиле по 30—40 Албанци во седум од тамошните села. Но бидејќи и тие сили се покажале недостатно ефикасни, била издадена заповед за нови засилувања. Во една доставка, пак, од 1713 година се соопштува дека Крива Паланка (Егри Дере) е опасно место-премин поради што биле назначени 64 мартолози, за да ги чуваат планините, премините и патиштата од ајдутите и разбојниците. Сето тоа се случувало во просторот на поранешните австриски воени дејствија и во централното подрачје на Карпошовото востание од 1689 година, ште сведочи дека поразот на востаниците не довел до некое потрајно нарушување во континуитетот на вооружената борба на македонскиот народ.

 

286

 

 

 

ГЛАВА V. ФЕУДАЛНА АНАРХИЈА ВО МАКЕДОНИЈА

 

 

1. Воени порази на Османската империја

 

Карловачкиот мир од 1699 година осетно ги намалил териториите на турската држава во Европа, бидејќи нејзините граници се спуштиле од Будим на Сава и Дунав. Во XVIII век дошло до ред нови војни, кои исто така завршувале главно со негативни последици за Османската империја. Воените дејствија само ги зголемувале издатоците и ја заострувале финансиската криза во земјата, бидејќи престанало освојувањето на нови територии и прилив на нови приходи. Ограничувањето на земјишниот фонд придонесло се поретко и потешко да се добиваат нови односно да се зголемуваат старите лена. Тоа пак, од своја страна, влијаело на моралната и борбената сила на феудалците, кои барале разни начини и изговори да не се одѕиваат на воените позиви. Се повеќе се губела нивната фанатизирана одушевеност за војна.

 

Технички посупериорни, војските на европските земји одземале дел по дел од огромната Османска империја, која постепено паѓала под нивното влијание и станувала објект на нивните меѓусебни расправии и судири.

 

Пожаревачкиот мир од 1718 година, со кој била окончана новата Австро-турска војна, и донесол на Австрија дел од Влашко, Банат и Северна Србија, како и големи трговски привилегии во Османската империја.

 

Во 1736 година почнала Руско-турската војна, во која влегла и Австрија. Војната завршила со Белградскиот мир во 1739 година, со кој Австрија ги загубила земјите јужно од Сава и Дунав. Овој мир најмногу го искористила Франција. Помагајќи и на Османската империја таа се здобила со влијание во неа, а освен тоа биле проширени поранешните капитулации и признаено правото да ги заштитува католиците во Империјата. Тогаш биле испратени и француски воени стручњаци, со цел да ја реформираат турската војска. Но и тие „реформи“ не ја измениле ситуацијата.

 

Во новата Руско-турска војна од 1768—1774 година уште поочигледно се покажала турската војничка слабост. Венецијанскиот конзул во Солун во 1769 година пишувал дека спахиите, кои тргнале на коњи во војна против Русија,

 

287

 

 

се вратиле пеш, искинати и испиени. Во оваа војна руската царица Катарина II упатила повик до христијанските народи на Балканскиот Полуостров да се дигнат на востание против Османската империја. Плашејќи се од тоа, турските власти почнале да го собираат сето оружје што било кај рајата. Во градот Солун разоружувањето било извршено мирно, но во селата бил даван отпор, бидејќи оружјето им било потребно на селаните за борба против арамиите, албанските разбојници, самовласните јаничари и други одметници што крстосувале низ Маќедонија. Војната завршила со Кучук — Кајнарџискиот мир во 1774 година, со многу неповолни услови за Османската империја. Со овој мир Крим станал независен, а Русите добиле исти капитулации, како што имале и другите западноевропски држави. Русија добила право да ги штити православните христијани на Балканот, што практично значело дека Русија можела да се меша во турската политика на Балканот, под изговор за заштита на православните христијани. Така, ако со Белградскиот мир од 1739 година Австрија го изгубила водството во антитурската политика, со Кучук — Кајнарџискиот мир од 1774 година тоа водство конечно го презела Русија. Во новата војна од 1787 година, која завршила со Јашкиот мир во 1792 година, биле потврдени одредбите на Кучук — Кајнарџискиот мир.

 

Покрај тоа што скоро со секој новосклучен мир губела делови од своите територии, Османската империја паѓала и под економско-политичка зависност од поразвиените западноевропски држави, а внатрешната ситуација се повеќе се претворувала во феудална анархија, создадена во прв ред со осилувањето на крупните локални феудалци.

 

 

2. Продлабочување на кризата на тимарско-спахискиот систем и осилување на крупните феудалци

 

Осумнаесеттиот век е карактеристичен со засилено претворување на рајатската земја во чифлизи, што се одвивало наспоредно со развојот на стоковно-паричното стопанство и со продирањето и јакнењето на трговско-лихварскиот капитал, поради што многу лихвари станувале чифликсајбии. Чифликсајбиите станувале се помногубројни и посилни, а селаните останувале без своите поседи и се претворувале во чифчии. Чифликсајбии станувале не само Турци, туку и луѓе од други народности и вери особено Грци, Власи и Евреи, а подоцна и Македонци.

 

Превладувањето на чифлигарските односи ја зголемило феудалната екоплоатација, бидејќи селаните требало да работат и за спахијата и за чифликсајбијата. За овој период карактеристично е што ангаријата, т.е. работната рента се

 

288

 

 

засилила и се повеке ги притискала селаните. Запуштените земји ги приграбувале локалните феудалци или војници, кои најчесто доаѓале од краиштата од кои Османската империја се повлекла, и ги претворувале во свои чифлизи. Кризата на тимаро-спахискиот систем постепено се претворувала во феудална анархија, а од ситни тимари се поминувало на крупни чифлизи. Последица од навлегувањето на стоковно-паричното стопанство не било само разложувањето на земјишниот еистем, туку тоа довело и до прегрупирање во општествените слоеви, т. е. до поголема диференцијација помеѓу селаните од една страна и крупните земјопоседници, сточари, лихвари и трговци, од друга страна. Основа на богатството дотогаш била големината на земјата што се поседувала, а во XVIII век, покрај земјата, и количеството на парите. Во феудалната класа се повеќе навлегувале нови елементи од различно социјално и народносно потекло. Тоа довело до спротивности во самата феудална класа, меѓу старите претставници на тимарскиот систем и новите елементи.

 

Додека од една страна, феудалната класа како целина осиромашувала и ослабувала, од друга страна, дошло до едновремено богатење и јакнење на одделни локални феудалци. Некои од нив толку се осилиле, што издржувале своја сопствена војска, воделе независна, па дури и спротивна политика од централната и јавно се одметнувале. Централната власт понекогаш морала да се мири со овие силници и спрема нив постапувала како спрема свои вазали, а понекогаш со нив водела вистински војни. Така, во XVIII век на територијата на Македонија, покрај класната борба, што ја воделе селаните против феудалната класа како целина се водела и борба внатре во феудалната класа, и тоа меѓу одделни феудалци и централната власт или помеѓу самите феудалци. Во северозападниот дел на Македонија, во Охридско, Дебарско и Скопско, владеел полунезависниот феудалец Махмуд-паша Бушатлија. Венецијанскиот конзул во Драч, во 1772 година за него пишувал дека станал многу силен, дека неговата власт се простирала дури до Битола и дека загосподарил со тврдините на Охрид и Елбасан. Друг голем феудалец бил Али-паша Тепелен (Јанински), кој, меѓу другото, ги држел југозападните краишта на Македонија.

 

Околу Дојран и во 14 други кази биле распрснати имотите на земјопоседничката фамилија на Абдил-ага Шабандероглу. Абдил-ага прибирал јаничарски одметници, Албанци и други дезертери и од нив создал своја вооружена сила. Во 1769 година Абдил-ага водел борба со јуручкиот бег Хасан кој бил на страната на султанот и го победил него. Потоа ги победил и петричките, мелничките и демирхисарските

 

289

 

 

феудални господари и ги присвоил нивните поседи. Централната власт, успеала да го ликвидира дури во 1779 година.

 

Во серската област се укрепила фамилијата на Али-бег и Исмаил-бег. Власта на оваа фамилија се крепела на 6.000 заврбувани Албанци. Во Скопско, Тетовско, Гостиварско, и Кичевско се издигнале „тетовските паши“, а во Охридско Џеладин-бег. Сите овие феудалци биле окружени со Албанци — платеници и го тероризирале населението.

 

 

3. Дејствување на арамиски и крџалиски банди

 

Насекаде низ Македонија во XVIII век крстосувале многубројни арамиски чети, кои се поврзувале со феудалците, закупците на даноци, чифликсајбиите и со други сопственици на крупни поседи. Овие чети броеле од 400—500 луѓе, составени од Албанци и Турци. Во 1709 година закупецот на данокот во Прилеп Кади-Заде Мустафа се здружил со арамиите и преку нив вршел притисок за да го наплати данокот и ги напаѓал селаните. Во 1711 година околу 1000 арамии од Мат, со поддршка на охридскиот мутеселим, го нападнале градот Битола неколку пати. Во 1712 година арамиските банди се заканувале дека ќе ги разрушат градовите Ениџе-Вардар и Аврет-Хисар. Нападите на албанските арамии достигнале врвна точка во 1715 година, кога ги ограбиле селата околу Прилеп и Велес. Во 1779 година самиот румелиски беглербег тргнал против дружината на Суљо Старова, а во 1780 година една албанска разбојничка банда ги опљачкала црковните предмети и добитокот на манастирот Слепче. Една од последиците на овие арамиски напади било тоа што многу селани, особено од западна Македонија, за да си ги спасат своите животи и добитокот, ги напуштале своите села и се раселувале, а на нивно место почнале да доаѓаат Албанци. Масовното доселување на Албанците датира од времето на повлекувањето на австриските војски од Македонија во 1699 година, а особено силна албанска миграција имало низ целиот XVIII век. Доаѓајќи во арамиски банди, некои Албанци се населувале во западна Македонија. Овие банди често насилно изгонувале цели македонски села и основале овои. Затоа повеќето албански села во Западна Македонија датираат од овој период.

 

За анархичната положба во земјата придонесувале и мартолозите. Тие биле многу добро платени лица, кои во дружини од 20—100 луѓе ги обиколувале селата, барајќи ги ајдутите. Селаните плаќале огромни суми за издршка на мартолозите. Во февруари 1709 година било наложено битолските села да дадат 7.450 акчи за плати на мартолозите.

 

290

 

 

Тие села, во тој период, требало да платат уште 1.192 гроша за плати на друга мартолошка чета. Мартолозите, наместо да го чуваат редот и безбедноста, уште повеќе правеле неред со тоа што, под изговор дека ги гонат ајдутите, ги обиколувале селата, кадешто бесплатно земале храна, ја газеле летнината, барале пари и правеле разни зулуми, така што некои жители бегале од селото штом ќе разбереле дека доаѓаат мартолозите. Во првата половина на XVIII век, турските власти цели 15 години не можеле да го ликвидираат мартолозбашијата Хибетулах, кој околу 1702 година се одметнал со цела дружина и вршел напади во Леринско, Битолско, Костурско и Воденско. Со дружината, составена од 200 бивши мартолози, тој по селата со сила собирал „мартолоз-акчеси“. Неговата дружина неколку пати водела тешки борби со турските регуларни војски доведени од Тирана и Мат. Најжестока борба водел во јули 1708 година, кога му загинале 67 души, а тој ранет избегал. По оваа борба, турските власти попуштиле и му понудиле пак да стане мартолозбашија. Тој се согласил и со неговата дружина, која пак нараснала на над 200 лица, ја вршел мартолошката служба во Леринско, Костурско, Островско, Воденско, Битолско и Прилепско. Бидејќи турските власти не му верувале, во 1710 година му било наредено да оди во воен поход, но без својата дружина, сакајќи на тој начин да го отстранат. Но тој тоа го одбил и пак се одметнал. Тогаш за борба против Хибетулах биле доведени 1.500 Албанци со 500 коњи. Околу 1712 година тој загинал, но неговата дружина продолжила да се бори уште цели 8 години. На чело на неговата дружина прво дошол Кара-Али, а потоа Паша Ахмед.

 

Поради тоа што поголемиот број мартолози биле Албанци и бидејќи биле несигурен елемент, од средината на XVIII век турските власти наредувале од мартолошка, па дури и од дервенџиска служба да се отпуштат сите Албанци и христијани и на нивно место да се постават доверливи муслимани. Се упатувале многубројни наредби до локалните власти, во кои им се наредувало да постават доверливи луѓе на сите премини и да не им дозволуваат на Албанците да поминуваат од Албанија во Македонија. Меѓутоа, локалните власти или не ги спроведувале овие наредби, или ги спроведувале делумно, така што положбата си останувала скоро неизменета.

 

Во текот на војната меѓу Османската империја, од една страна, и Австрија и Русија, од друга, која траела од 1787 до 1792 година, во Македонија се појавиле крџалиите. Во документите тие се споменуваат и под името „даглии“ или „дагли ешкијаси“. Тие имале свои засолништа во Родопите, Шар Планина, Скопска Црна Гора и во Дебарско, но најмногу ги имало во планините Пљачковица и Огражден.

 

291

 

 

Како крџалиски водачи се споменуваат Кара Фејзо, Дертли Мехмед, Ахмедчик Иса Оглу, Хаџи Муса Оглу Синан и други. Биле организирани во дружини, кои броеле и до 2.000 луѓе. Дружините им биле добро вооружени и составени од селани, дезертирани војници и лица од разни вери и националности. Меѓу нив имало и жени. Бидејќи биле на коњи, дружините им биле многу подвижни. Ненадејно се појавувале, ги напаѓале градовите и ги ограбувале. Ги отрабувале и христијаните и муслиманите. Како последица од крџалиските напади, цели краишта биле опустошени. За дејноста на крџалиите, во еден ферман од 1795 година, самиот султан го вели следново:

„Села, градови и цели краишта во мојата империја се опустошија и останаа без луѓе, земјоделските работи, поминокот и трговијата се запрени, поради што на императорската хазна и е нанесена чувствителна загуба. Бидејќи државните закони не се почитуваат, како во империјата да настанала полна анархија. Не е чудно ако еден ден, од пакостите на тие банди, запрат најважните државни дела во Империјата, поради што не ќе можат да се исполнуваат дури и најглавните функции на власта“.

Повеќе од една деценија султанската војска не можела да излезе накрај со овие бунтовници.

 

 

4. Засилување на ајдутството

 

Анархичната положба што настанала поради засилувањето на меѓусебните борби на крупните феудалци, пустошењето на арамиските и крџалиските банди, најсилно го погодиле христијанското население во Македонија. Во овој период доаѓа и до се поголема социјална диференцијација помеѓу муслиманите и христијаните воопшто, така што под името раја, кое дотогаш било употребувано за целото експлоатирано население во Империјата, започнало да се подразбира само христијанското население. Излез од таквата положба и во XVIII век најчесто се барал во бегање в гора и стапување во ајдутските дружини. Меѓу повидните ајдути од овој период биле: Чавдар од Хрупиште, Шарко од Костурско и други. На удар на ајдутските напади и сега биле пред се феудалните поседи, имашливите лица, без разлика на вера и народност, собирачите на даноци и трговските карвани.

 

Поради финансиската криза, турските власти расходите за гонење и ликвидирање на ајдутите се повеќе ги префрлувале врз населението. Така, во 1705 година селата од Битолската каза биле оптоварени со 103.800 акчи, наменети само за расходи во врска со гонењето на ајдутите во нивниот крај. Во тоа време ова било огромна сума. Во октомври 1715 година тие села требало да дадат само за

 

292

 

 

шест месеци 72.000 акчи, пак како расходи наменети за гонење на ајдутите. Истата сума требало да се даде и во 1716 година.

 

Поради се поголемиот финансиски притисок, рајата осиромашувала. Така, со една бујурулдија од април 1707 година се вели: „селани од Мариовско откажуваат да платат џизие, изговарајќи се дека за тоа немаат материјална можност“. Карактеристично е што овие селани биле бивши ајдути. Во друг еден документ од април 1712 година се вели: „За две години од рајата на селото Брусник да не се бараат никакви пари и давачки, бидејќи положбата им е мачна“. Во мај 1714 година на жителите од Битолската каза „им се намалуваат 1.000 гроша од бедели еурсат, бидејќи страдале од ајдутите и годината не била родна“.

 

На повидните ајдути што имале поголеми дружини и кои не можеле лесно да бидат ликвидирани, турските власти им предлагале со целата дружина да станат мартолози со месечна плата. По некојпат самите ајдути барале да бидат поставени за мартолози, бидејќи им се здодевал тешкиот и опасен ајдутски живот. Така, во јули 1707 година една ајдутска дружина од Мариово барала да биде поставена на мартолошка служба. Сепак, повеќето ајдути на кои им здодеал ајдутскиот живот не барале да станат мартолози, туку барале прошка од турските власти и тогаш станувале како и порано обични селани. Но и тие често не мирувале, туку пак се одметнувале в планина. Турските власти дури и по неколку пати им простувале на некои повидни ајдути или цели дружини. Така, во еден ферман од април 1705 година се вели: „Ајдутите кои порано се покајаа пак се одметнаа. Се наредува со мартолози да се гонат, но ако сакаат пак да се раскајат, пак да им се простат животите“. Во друг ферман од 1709 година се вели: „Ајдутите кои се покајаа и беа разоружани, па како мирни селани се занимаваа со земјоделство, пак се одметнаа в планина. Се наредува да се гонат, но ако пак се покајат и се обврзат да го плаќаат џизието и другите даноци и ако бидат мирни, пак да им се прости“.

 

Поради дејството на ајдутите, земјоделството, трговијата и целото стопанство трпело големи штети. Така, во август 1712 година, назирот на солунската барутана се жалел дека поради дејството на ајдутите барутаната не била редовно снабдувана со шалитра за печење на барут.

 

Ајдутите често се впуштале и во поголеми борби со турските власти. Во август 1762 година, островскиот кадија соопштил дека една поголема ајдутска дружина влегла тајно во село Брешор (Воденско), кога имало панаѓур. Меѓутоа, ајдутите биле откриени и започнале неколкучасовна борба, во која двајца ајдути загинале, а двајца биле фатени. Жестоките казни биле вообичаено средство на турските власти против ајдутите. Најповеќе биле осудувани на долгогодишна

 

293

 

 

робијашка работа како веслачи или во бродоградилиштето во Истанбул. Во XVIII век бродоградилиштето во Истанбул се снабдувало со работна рака главно од осудени ајдути. Така, со една заповед од 1775 година се наредувало фатените ајдути кои не се за смртна казна веднаш да се испратат на работа во бродоградилиштето.

 

Но и во XVIII век биле во примена тешки смртни казни врз ајдутите. Така, во март 1714 година бил осуден на смрт прочуениот ајдутин Миле од Битолско, кој со својата дружина ги напаѓал мензилите. Не биле исклучени и тешки физички казни. Во една пресуда од февруари 1709 година се вели: „ајдутите Петко и Богоја се осудуваат да им се исече десната рака и левата нога“. Во март 1714 година бил осуден ајдутинот Никола, син на Себран, да му се исече десната рака и левата нога. Но и покрај овие жестокости, ајдутството продолжило во целиот XVIII век.

 

 

5. Промени во етничката структура и економско засилување на градовите

 

Излезот од неподносливата социјална положба македонскиот селанец често го барал во напуштањето на родниот дом и бегањето во најблиските градски центри. Градот давал релативно подобри услови за лична и имотна безбедност, а и изгледи за посигурна и поголема заработувачка. Поради тоа, навлегувањето на македонското селско население во градовите, што започнало упгге од средината на претходниот, XVII век, било особено карактеристична појава низ целиот XVIII век. Од друга страна, турското и еврејското население, кое живеело во градовите, од многубројните војни, пожари, чуми и епидемии се проретчувало и му отстапувало место на македонското население, кое доаѓало од селата, кадешто епидемиите биле поретки. Чумата и другите епидемии се ширеле главно во градовите, бидејќи населението било концентрирано, а хигиената недоволна. Особено била страшна чумата во Скопје и Битола во 1740 година, од која дневно умирале по 5—6 лица, и во 1741-42 година, кога во Солун на ден умирале по 300, а понекогаш и по 500 лица, главно Турци и Евреи.

 

Засилениот прилив на христијанското селско население водел кан натамошно менување на етничката структура на градовите во правец на нивното „македонизирање.“ Од друга страна, тој процес на движењето на населението во правецот село-град го имал за последица развојот на градското стопанство, во прв ред на занаетчиството и трговијата. Така, од средината на XVIII век се зголемил обемот на занаетчиското производство. Занаетчијата до голема степен се ослободил од ситните индивидуални порачки на селаните и граѓаните и почнал да работи сериска стока, за непознат

 

294

 

 

купувач, за продавање во сите краишта на Османската империја. До средината на XVIII век раководството на еснафите го имале Турците, Грците и Евреите, а потоа се повеќе поминувало во рацете на Македонците.

 

Македонските трговци од Охрид одржувале добри врски со Драч, а преку него и со други италијански традови. Трговците од Костур низ целиот XVIII век одржувале живи врски со Венеција и Австрија. Серските трговци тргувале со суров памук, со Франција и Австрија. Се издигнале македонски трговски куќи од Солун, Костур, Банско, Сер, Воден, Охрид и други македонски градови, а од 60-тите години на XVIII век овие куќи имале трговски врски и свои кантории во Букурешт, Темишвар, Будимпешта, Виена, Ливорно, Венеција, Одеса, Москва итн. Овие врски на македонските трговци се повеќе економски го зајакнувале македонскиот град и македонските трговски куќи, од кои постепено ќе се развие општествен слој што се повеќе ќе ја зема трговијата во свои раце, потиснувајќи ги немакедонските трговци и кој во времето на македонската преродба ќе одигра важна општествено-политичка и културна улога.

 

Посебен поттик за развитокот на градското стопанство дале Власите. Под притисок на луѓето на Али-паша Јанински, кои во 1769 година го запалиле влашкиот град Москополе, се почувствувал силен прилив на Власи во различни македонски градови, а особено во Крушево и Битола. Тие тука развиле интензивна занаетчиска и трговска дејност.

 

 

6. Укинување на Охридската архиепископија

 

Окуражена од сепозасиленото влијание на фанариотската партија, Цариградската патријаршија почнала се почесто да се меша во работите на Охридската архиепископија и и нанесувала удари преку разни интриги кај Високата Порта. Претставувајќи ја Охридската архиепископија како орудие на Австрија и на Рим, со помошта на фанариотската партија, таа почнала да ги сменува митрополитите со свои приврзаници. Така, во мај 1763 година цариградскиот патријарх Јоаникиј III Караџа се обидел на охридскиот престол да доведе свој човек, јеромонахот Ананија, но тоа требало да биде изведено по сите канонични прописи. Фанариотите и гркофилите-колонисти, од Охридската диецеза што живееле во Цариград, некои епархиски архиереи на Охридската архиепископија и некои првенци од разни епархии поднесле молба до патријархот на упразнетиот охридски престол да се назначи Ананија, бидејќи бил способен да ги уреди финансиските тешкотии на Архиепископијата. Откако бил добиен султански берат за Ананија, патријархот Јоанакиј III организирал формален избор на Ананија. За да изгледа

 

295

 

 

канонично, изборот не го вршел патријархискиот синод, туку затечените архиереи на Охридската архиепископија во Цариград, наводно затоа што Охридската архиепископија била автономна. Кандидат бил само Ананија, иако по обичај требало да има најмалку тројца кандидати. Меѓутоа, Ананија не бил примен во Охрид и Охридската архиепископија не го признавала неговиот избор, туку за свој архиепископ го избрала пелагонискиот митрополит Арсениј, по потекло Македонец. Изгонувањето на Ананија и изборот на Арсенија бил последен успех на автохтоната партија.

 

Цариградската патријаршија, со помош на турските власти и своите приврзаници меѓу високото свештенство од Охридската архиепископија, со поткупи и интриги, откинувала дел по дел од Охридската архиепископија, нанесувајќи и на тој начин финансиски тешкотии и постепено ја стеснувала територијата што се наоѓала под јурисдикција на Охридската архиепископија и на крајот, охридскиот архиепископ Арсениј на 16 јануари 1767 година бил принуден да поднесе „доброволна“ оставка, да ја признае Цариградската патријаршија и да побара укинување на Охридската архиепископија.

 

Со помошта на влијателни Турци и Грци, Цариградскиот патријарх Самуил издејствувал и султанско ираде, со кое се укинува Охридската архиепископија, а нејзините епархии се присоединуваат кон Цариградската патријаршија. Со султанското ираде биле забранети секакви жалби против укинувањето на Охридската архиепископија. По таков начин, Охрид кој бил цели осум века еден од црковните центри на Балканскиот Полуостров, бил лишен дури и од епископската катедра, што ја добил уште од првите векови на христијанството, бидејќи веднаш по укинувањето на Архиепископијата била укината и Охридската епархија, а градот Охрид му бил потчинет на драчкиот митрополит. Со цел да се збрише секаков спомен за некогашната автокефална црква, Патријаршијата го изменила дури и словенското име на градот Охрид со античкото име Лихнидос. По десетина години, поддржуван од народот, преспанскиот владика Исаија започнал агитација против Цариградската патријаршија, но тој обид останал безуспешен.

 

Добивајќи ги териториите на укинатата Пеќска патријаршија и на Охридската архиепиакопија под своја јурисдикција, Цариградската патријаршија започнала да ги заменува месните епископи со свои штитеници, да го засилува ширењето на грчкиот јазик и култура во Македонија и да воведува нови црковни такси и давачки. И покрај тоа, Охрид го чувал споменот за Охридската архиепископија, а кон средината на XIX век неговите граѓани како и граѓаните на другите македонски градови ќе поведат борба за нејзиното возобновување.

 

296

 

 

 

ГЛАВА VI. КУЛТУРНИТЕ ПРИЛИКИ ВО XV—XVIII ВЕК

 

 

1. Литература

 

Турско-османлиското завладување имало силен одраз врз културниот живот на македонскиот народ. Во новосоздадените услови бил попречен нормалниот развиток на литературното, просветното и уметничкото поле. Скоро единствени културни средишта останале манастирите, кои материјално биле релативно добро осигурени и далеку од секаква градска врева и војнички патишта. Располагајќи со приличен број фондови од словенски ракописи, манастирите ја продолжиле традицијата на препишувањето и размножувањето на богослужбените, филозофско-поучните и црковно-практичните списи. Такви на прво место биле Лесновскиот манастир во Кратовско, Матејче и Св. Прохор Пчински во Кумановско, Слепче во Демирхисарско, Трескавец во Прилепско, Пречиста во Кичевско, Јован Бигорски во Дебарско, Полошкиот манастир во Тиквешко и др. Силен поттик доаѓал од светогорските манастири, каде што за сето време на турско-османлиската власт се пазел и се слушал словенскиот збор во Хилендар, Зограф и Пантелејмон и кадешто доаѓале и световни лица од сите православни земји, особено од Македонија, на чиј терен се наоѓале овие манастири.

 

Претежен број од споменици на писменоста од ова време составуваат манастирските поменици, манастирските кодики, во кои биле запишувани имињата и видовите на подароците на сите посетители на манастирите.

 

Кон крајот на XVI и особено во XVII и XVIII век, (понекаде и во почетокот на XIX век) во Македонија настанува период на преведување зборници со различна содржина што се наречени „дамаскини“. Името „дамаскин“ доаѓа од името на грчниот писател од XVI век Дамаскин Студит (умрел во 1577), кој работел подолго време во Солун и играл значајна улога во црковната организација. Покрај други дела, овој грчки писател напишал и еден зборник од беседи — „Тезаурос“, во словенски превод „Сокровиште“. Важноста на ова дело е во тоа што е напишано на народниот грчки јазик. По угледот на Дамаскин Студит, во преводите на неговата книга на словенски јазик почнале да проникнуваат црти од говорниот јазик во Македонија. Преводи од ова

 

297

 

 

дело на Дамаскин Студит во Македонија има откај последната четвртина на XVI век, а нивни автор е Пелагонискиот и Прилепскиот епископ Григорија. Карактеристично е тоа што во делото на Дамаскин Студит има текстови со чисто белетристичка содржина. Во текот на времето кај Македонците и кај Бугарите називот „дамаскин“ се протегал и на други слични зборници кои дури и не морале да имаат Дамаскинови состави.

 

И во овој период настанале неколку значајни споменици на словенската писменост во Македонија: Климентовата грамота, Слепченскиот писмовник, Македонскиот дамаскин од XVI век, Тиквешкиот зборник од XVI до XVII век, Трескавечкиот кодик од XVII до XVIII век.

 

При се што условите во ова време биле многу тешки за мирно творештво, сепак интерес кон книгата постоел. Многуте записи на ракописните книги, за препишување, подврзување, подарување и слободно продавање говорат за тоа дека книгата се барала, се ценела, иако не толку масовно, а повеќе за потребите на црквата. Затоа и сета литература од овој период продолжувала да го има карактерот, содржината и погледите на оние верски установи и црковни луѓе сред кои таа настанала. Таа била пишувана на рака, бидејќи само грчките црковни власти успеале да отворат две печатници со грчки букви во Македонија: една во манастирот Св. Наум, во 1710 година, а друга во Света Гора, во втората половина на XVIII век. И двете печателе требници и други верски книги само на грчки јазик.

 

 

2. Просвета

 

Манастирите им дале засолниште и на првите македонски училишта во кои се приготвувале луѓе за свештеници. Меѓутоа, во XVII, а особено во XVIII век, калуѓерите од манастирите во својство на таксиодоти почнале по метосите во македонските градови да отвораат градски училишта, пак во близина на градските цркви, обично учејќи помал број градски деца на писменост. На овој начин од обично тешко пристапните манастири просветата се доближила до побројните маси во градовите и селата. Преку овие таканаречени ќелијни училишта ќе се создаваат услови за премин кон градски училишта од посовремен тип. Вакви училишта во XVII и XVIII век имало во Велес, Скопје, Прилеп и други македонски градови, особено во Велес, каде што се запазиле и имињата на учителите и занаетчиите кои од 1740 година ја давале издршката за неколку ќелијни училишта во градот.

 

298

 

 

Паралелно со отворањето на ќелијните училишта на словенски јазик, по градовите никнувале и грчки училишта што биле отворани и материјално издржувани од грчките митрополити, владици и од преселените влашки трговци. Овие училишта влијаеле во прилична мера за модернизирање на примитивните ќелијни верски училишта. Бидејќи овие грчки училишта материјално биле во подобра положба, зашто биле потпомагани од Цариградската патријаршија која добила за тоа и официјално одобрение од султанот Селим III и од митрополитите што и биле нејзе потчинети, мрежата на грчките училишта се ширела особено многу во јужните краишта на Македонија. Така, на пример, од средината на XVIII век имало веќе грчко училиште во Охрид, седиште на Архиепископијата. Во 1753 година, Евгениј Вулгарис отворил во Света Гора академија, каде што, покрај теологија, предавал филозофија, математижа и физика, а другите преподаватели — други предмети. Иако работела само пет години, академијата успеала да оспособи околу 150 ученици од разни краишта. Со своето реноме таа успеала да го привлече и Доситеј Обрадовиќ.

 

 

3. Уметност

 

За разлика од монументалните градби на царските задужбини од периодот пред потпаѓањето на Македонија под турско-османлиската власт, црквите изградени во овој период имаат значително поскромни димензии. Тоа се главно еднокарабни градби од кршен камен, со полукружни сводови, со мали прозорци во форма на пушкарници, а поретко градби од типот на стеснет крст, со пиластри, а уште поретко со куполи над пиластрите.

 

Отпрвин турските власти покажувале извесна толерантност кон настојувањата за ѕидање на црковни објекти, но таа толерантност се однесувала само на селата, како што покажува случајот со црквата Св. Вознесение во селото Лескоец — Охридско, градена во 1426 година со скромни средства на ктиторите Тоде и Булка. Во градовите ниту за една црква со сигурност не може да се каже дека била подишата на нови темели и на место на кое порано не постоел објект. Ова е наполно во склад со констатацијата изразена во еден подоцнежен документ, односно во заповедта од 30 септември 1613 година, во која покрај друтото се вели:

 

„ ... соопштено е дека неверниците што живеат во споменатиот санџак (се однесува на охридскиот) изградиле и подигнале подоцна некои цркви по селата во кои живеат и дека со тоа вршат престапи. Во врска со тоа сум издал заповед ваквите подоцна изградени цркви да се ликвидираат“.

 

299

 

 

Во продолжение се наредува да се урнат црквите доколку тие не се изградени на местото на употребуваните и разурнати цркви од пред турско-османлиското освојување.

 

Во еден запис од 1535 година се вели дека Турците „расипаше цркве у Скопје“. Секако овој запис се однесува на некоја акција на турските власти за уривање на новоизградените цркви, за кои не можело да се пронајде доста убедлив изговор, дека се ѕидани врз темели на постари цркви или дека се реконструкција на стари цркви. Во архиепископскиот град Охрид, според досегашните познавања, во текот на XV и XVI век не била подигната ниту една црква, додека често се поправале старите или се реконструирале врз постари темели веќе разурнатите.

 

Но и покрај забраните и акциите за уривање на новоизградените цркви, во селата не се прекинува континуитетот на градењето цркви. Оовен во Лескоец, во Охридско, изградени се цркви и во селата: Лешани, во 1452 година, Годивје, во втората половина на XV век, Елшани, Горни Косел и Велестово. Над селото Сливница (Преспа) во 1607 година граѓанинот Михаило Петков од Битола гради голема црква како помен на неговиот син Купен, кој умрел во 1599 година. Со средствата на кратовскиот закупник на рудниците Димитрие Пепиќ, во 1537 година е обновена црквата Св. Никола Топлички кај селото Жван — Битолско, а неколку години подоцна, веројатно пак со средствата на истиот закупник, е обновена црквата на Слепченскиот манастир посветена на Св. Јован Претеча. Во близината на овој манастир е подигната и малата црква посветена на Св. Јован Богослов (пред 1617 година), а неколку години подоцна, односно во 1624 година, е изградена и црквата која е денес позната кај населението под називот „латинска црква". Во Демирхисарско се изградени и други цркви меѓу кои посебно место зазема манастирската црква посветена на Св. Атанасиј Александриски во с. Журче (во 1617 и 1622 година).

 

Во планинските краишта, на места оддалечени од главните патишта, никнуваат помали или поголеми цркви како што е таа во Карпинскиот манастир — Кумановско, црквата во с. Трново, градена во 1505 година, црквата Св. Горѓи во с. Бањани од 1549 година, таа во с. Дивле од 1604 година, црквата на манастирот Архангел над с. Кучевиште од XVI век, како и црквата Св. Спас во Скопје, секако само проширена при крајот на XVI или во почетокот на XVII век. Поменикот на манастирот Матка дава податоци за поправката на манастирската црква, која во 1497 година се нашла запуштена, та благородничката Милица дала средства за нејзината поправка. Меѓу црквите за кои може да се смета дека се изградени или обновени во периодот на турската власт спаѓаат и: Успение Богородично, во близината на Злетово,

 

300

 

 

позната под името Пирог, помалата црква на манастирот Јоаким Осоговски, посветена на Св. Богородица, црквата Св. Никола во с. Крупиште, според натписот изградена во 1625 година, и две години подоцна живописана; црквата Св. Горѓи во Злетово од крајот на XVI век, црквата Св. Горѓи и Св. Петка во Младо Нагоричане. Во 1505 година е подигната и живописната црква Св. Никола во с. Трново (Кривопаланечко).

 

Секако на постарите темели или на стари култни места во овој период биле подигнати и неколку цркви во Костур, како Св. Андреја, XV век, Св. Никола, XV — XVII век, Св. Горѓи во 1547 година, и Св. Јован Теолог во 1552 година и др.

 

Во средината на XVIII век била изградена манастирската црква во Бигорскиот манастир, на која се чувствува влијанието на турската архитектура. По својата архитектурна форма повеќе цркви се вклопуваат во веќе споменатите типови. Градењето е единствено, а фасадите ретко се расчленети со по некоја ниша. Исто така ретко се среќава керамопластична декорација. Се настојува на црковните згради да им се даде форма на обична селска куќа која со својот изглед не ќе се разликува од другите куќи во селата каде што се изградени.

 

Единствена декорација во овие цркви честопати е само фреско-живописот изведен по ѕидовите на внатрешноста и иконите поставени на дрвените иконостаси.

 

Со воспоставувањето на турско-османлиската власт не се прекинува континуитетот ни во фреско-сликарството и иконописот. Навистина, отстапувајќи пред надирањето на Турците — Османлии, некои од позначајните сликари ја напуштиле земјата барајќи работа и закрила во сé уште слободните балкански земји. Но еден поголем број зографи останал, прилагодувајќи се постепено кон новите услови. Зографите му остануваат верни на стариот начин на сликање, но во нивните дела се гледа како постепено креативноста намалува, му отстапува место на имитацијата и копирањето на делата на зографите од претходните епохи. Смалениот простор за сликање и ниската цена што биле во состојба да ја платат осиромашените ктитори го оневозможувале дури и поумешното копирање. Поголемите сликарски тајфи, во кои се уште постои определено ниво на обука, постепено се осипувале. Се намалувал бројот на сликарите, калфите и чираците во тајфите, за на крајот да се сведе на еден мајстор, со еден помошник или без него. Радиусот на движењето на овие преостанати тајфи, поради различни причини, во прв ред поради намалената побарувачка, од ден на ден се намалувал, така што на крајот се сведувал на мал локален терен, каде што зографот, не можејќи да се издржува од својот занает, се врзувал и за некое парче земја и сл.

 

301

 

 

Сликарството во Македонија во овој период се развивало во неколку центри, меѓу кои позначајни се: центарот Охрид, во кој е и седиштето на архиепископијата, центарот околу манастирите Трескавец и Зрзе (Прилепско), центарот Слепче со црквите и манастирите во Демирхисарско, центарот Лесново, околу манастирот Св. Гаврило Лесновски, манастирите во Штипско, Кратовско и Кумановско, како и центарот во Скопска Црна Гара.

 

Во охридскиот центар, во првите години по доаѓањето на Турците-Османлии, е изведен живописот на црквата Св. Вознесение во село Лескоец. Недостатната светлост во внатрешноста на еднокорабната црква и оскудните површини за сликање влијаеле врз квалитетот на сликарството на непознатиот зограф. Неговиот цртеж ги има одликите на сликарството од претходната епоха, но неговата палета е значително посирамашна. Инвентивно ги решава композициите со повеќе фигури, како што е на пример композицијата „Тајна вечера“. Непознатиот зограф внесува еден карактеристичен елемент, локален — рибата пастрмка во големата чинија пред Христа ја слика со црвени дамки. Судејќи по портретите на ктиторите Тоде и Булка, непознатиот зограф се претставува како еден од подобрите локални зографи, кој останал во Охрид намирувајќи ги потребите на ретките нарачувачи. Неколку години подоцна, во 1452 година, е изведен живописот во црквата Си Свети во село Лешани (Охридско). Она што го прави интересен овој живопис е, секако, необичната палета на непознатиот зограф, во која превладува често белата боја. Неговиот цртеж не е секогаш достатно прецизен, а на места е и многу тврд, но сепак покажува рака на вешт сликар школуван врз сликарската традиција од претходната епоха.

 

Ако се суди по датумот на сликањето — 1477 година, живописот во црквата Св. Константин и Елена во Охрид може да се смета за еден од најраните живописи изведени во овој град, од времето на турско-османлиската власт. Непознатиот зограф на овој живопис поседувал неоспорни знаења, но изворот на неговото знаење лежел во старите охридски цркви, од кадешто напросто копирал комплетни композиции. Покрај фреско тој работел и икони. Една негова икона со композицијата „Воведение Богородичино во Храм“, претставува копија на икона од соседната црква со иста тема, чиј автор е еден од најпознатите средновековни сликари — Михаило. Но и покрај јасната тенденција кон копирање, за неговите сликарски можности најречито зборуваат портретите на ктиторот Партенија и неговата фамилија.

 

Приближно во исто време настанал и живописот во црквата во с. Годивје — Охридско. Меѓутоа, зографот од Годивје се покажува послаб, како во цртежот така и во композиционите решенија. Изокефалијата на неговите фигури е една од основните карактеристики на неговиот

 

302

 

 

цртеж. Колоритот го сочинуваат придушени тонови на окер и темно сина боја.

 

Меѓу сликарите за кои може да се каже дека по своите сликараки квалитети се најблиски до творците од минатата епоха, е секако сликарот на живописот во пештерната црква Св. Богородица Пештанска. Солидниот цртеж што ги обликува вешто формите, богатиот колорит во кој превладуваат полутонови ги навело повеќе автори да го датираат во XIV век. Меѓутоа, расцутот на анахоретскиот живот на бреговите на Охридското Езеро, паѓа во периодот на XV век, кога е насликан живописот на повеќе пештерни цркви.

 

На бреговите на Охридското Езеро, по пештерните цркви — Св. Атанасиј во село Калишта, црквата над селото Радожда, како и во Св. Богородица во манастирот Калишта во XV век — од различни, за нас се уште непознати, зографи бил изведен фреско-живопис.

 

За разлика од XV век, активноста на зографите во периодот на XVI век значително се зголемува. Во архиепископскиот град Охрид во тој период е изведен живописот во обновената и проширената црква посветена на Св. Богородица Болничка. Во оваа црква работеле најмалку двајца зографи. Еден од нив, на ѕидот од ширината на јужната врата, извел со црвена боја кроки на ангел во лет и го потпишал своето име Неле. Живопиоот во оваа црква не донесува никакви новости, ниту во колоритот ниту во композиционите решенија.

 

Во овој период, од раката на друг зограф е изведен живописот на западната фасада на црквата Св. Богородица Перивлептос во Охрид. Според еден врежан запис на овие фрески испаѓа дека живописот настанал пред 1597 година. Сликарот на овој живопис ни се претставува со педантно изведен цртеж, но неговиот колорит покажува сиромашна палета. Композициите се поставени во рамови, кои често имаат различни форми.

 

Секако во првата половина на XVI век, од јужната страна на црквата Св. Никола Болнички бил изграден параклис, од кој денес останал само источниот ѕид. Останале и два фрагмента од живописот на северниот ѕид од параклисот (јужниот ѕид на црквата Св. Никола). Живиот колорит и прецизниот цртеж што ги обликува вешто формите укажува на солиден сликар, кој со љубов ги слика минијатурните композиции во овој параклис.

 

Во почетокот на XVII век, односно во 1607 година, е изведен живописот во црквата Св. Богородица во Сливничкиот манастир над с. Сливница — Преспа. Ктиторот Михаило Петков од Битола, секако позаможен битолски граѓанин, успеал да добие сликари што се во состојба да го насликаат портретот на неговиот умрен син Купен во олтарниот простор на црквата. Судејќи по овој портрет, може да

 

303

 

 

се каже дека непознатите зографи на овој живопис спаѓаат меѓу најдобрите од периодот на XVII век. Тие во прв ред, народ добро ја познавале техниката на фреско-живописот, што се констатира по се уште оочуваниот интензитет на баите. Во оваа црква работеле повеќе зографи, и тоа во различни временски периоди. Така, во нартексот на црквата живописот е изведен во 1612 година, а на западната фаоада од нартексот — во 1645 година.

 

Покрај фреско-живописот во охридскиот сликарски центар, наоѓаме и мноштво икони работени главно од непознати зографи, од периодот по доаѓањето на Турците — Османлии до крајот на XVII век. Меѓу најзначајните е, секако, двојната литиска икона, на чија што една страна е насликан Св. Климент, а на другата Св. Наум, и двајцата во допојасни претстави. Иконата се наоѓа во црквата Св. Богородица Перивлептос (Св. Климент) во Охрид. Сликарот на оваа икона неоспорно наполно го има совладано зографскиот занает. Неговиот цртеж е цврст и достатно прецизен. Се служи со убаво изнијансирана палета, чија основна компонента е сликањето лик, близок на световните портрети, зашто Климента и Наума зографот ги сфатил како значајни и видни сограѓани. Сликарството на непознатиот зограф го одразува токму оној континуитет што го наоѓаме во охридските цркви и на охридските икони од последните години на XIV век и првите години на XV.

 

Меѓу иконите од првите години на XV век е и литиската икона Исус Христос од Народниот музеј во Охрид, дело во кое почнуваат во поголема мера да се одразуваат новите услови во кои се наоѓа сликарството и сликарскиот занает во овој центар.

 

Од сликарот што го извел живописот на црквата Св. Константин и Елена во Охрид биле насликани царските двери за иконостасот на црквата и една мала икона со невообичаена форма, на која е насликана композицијата Воведение Богородично. Овие дела ги носат сите одлики на времето во кое настанале. Една друга икона на која е насликан Св. Ѓорѓи со житие се поврзува со живописот на црквата Св. Константин и Елена, поточно со живописот на јужниот параклис. Иканата е откриена во црквата Св. Ѓорѓи во Струга, каде што и денеска се наоѓа. Во целина гледано, непознатиот зограф на оваа икона спаѓа во редот на сериозните продолжувачи на сликарството што во охридскиот центар достигнало врвни резултати во крајот на XIII и во XIV век. Стилската анализа овозможува со поголема сигурност да се датира ова дело во втората половина на XV век. На овој период секако му припаѓа и големиот фриз со Деисиз од црквата Св. Никола Болнички, чиј автор исто така останува непознат.

 

Што се однесува до Царските двери од црквата Св. Богородица од село Ботун — Охридско, тука се работи за

 

304

 

 

Богородица Пелагонитиса, икона од манастирот Зрзе (Прилепско), изработена од Макарија зографот во 1422 година

 

----------------------

 

 

сликар кој сосема солидно, би се рекло, изврсно го познава својот занает, особено процесот на поставувдњето на заштитниот слој од лак што е рамномерно нанесен во еден тенок филм од бледожолтникава прозрачна маса, толку чист и кристално прозрачен, што е дури тешко да се забележм дека постои.

 

Насликаното Благовештение по својата композиција се разликува од досега споменатото. Цртежот е мек во моделирањето на лицата, нешто потврд во обликувањето на облеката. Но и покрај тоа, неговите фигури се лесни и вити, особено фигурата на Арх. Гаврил. Ботунскиот зограф се покажува љубител на детали. Така, неговиот престол дава полн влечаток на солидно изработен стол во токарска техника. Уедначениот колорит со благи премини во моделирањето укажува на рафиниран вкус на талентиран зограф кој пишува на словенски. Дверите се датирани во втората половина на XV век и потекнуваат од охридската сликарска работилница.

 

Од старословенскиот натпис на Царските двери од црквата Св. Горѓи во Охрид се узнава дека, и покрај желбите, осиромашеното население не било во оостојба да нарачува поголеми уметнички дела. Така дверите биле направени со средствата на ктиторот Стојан и средствата на црквата, „со свое и со црковно“, како што стои во натписот. Стилската анализа покажува дека Царските двери од Св. Горѓи излегле од истата копаничарска и сликарска работилница од која и Царските двери од црквата Св. Пантелејмон во Нерези и Богородица Перивлептос во Охрид.

 

Цртежот на непознатиот зограф е префинет и колоритот уедначен и богат. Царските двери од споменатите цркви за првпат посигурно укажуваат на една комплетна сликарско-копаничарска работилница, која работи на поширок терен. Дверите се датираат во крајот на XV или во почетокот на XVI век.

 

Во крајот на XV или прчетокот на XVI век во Охрид било изведено уште едно значајно дело кое, по своите високи уметнички вредности, зазема видно место во историјата на иконописот од овој период. Тоа е змискиот крст од црквата Св. Димитрија во Охрид, истовремено најголемиот крст изработен во периодот на турската власт во Македонија. Непознатиот зограф, сликајќи го телото на мртвиот Христос, презентира извонредни сликарски квалитети.

 

Како резултат на зајакнатата економика на турскиот тимарско-спахиски систем, што овозможил извесно покачување на стандардот и на самата раја, при крајот на XV, а посебно во првата половина на XVI век, значително заживнува активноста на полето на штафелајното сликарство.

 

Така, во XVI век е датирана иконата Исус Христос од црквата Св. Јован Канео, дело на непознатиот зограф, преку чии цртежи и колорит јасно се открива образецот — постарото

 

305

 

 

сликарство од охридските цркви. На овој зограф, секако, му припаѓаат и иконите на црквата во Струга, и таа народ село Враништа (Струшко), со фигурата на Архангел Михаил. Последната наместо златен фон има светло црвен.

 

Меѓу ретките датирани икони спаѓаат иконите од малата селска црква Св. Вознесение во село Лескоец. На првата е претставен Исус Христос, а на втората Св. Богородица со Христа. И на двете има испишано подолги текстови со годината на сликањето, 1565, и дарителот — некојси Горѓи. Иконите ги покажуваат скромните можности на сликарот, а истовремено зборуваат за започнување на повторен пад на сликарството од втората половина на XVI век.

 

Исто така мал е бројот на датираците икони од XVII век. Меѓу нив е иконата Св. Теодор Тирбн и Теодор Стратилат како јаваат на коњи. Во сочуваниот натпис се споменува дарителот, некојси Ников и годината на сликањето — 1605. Сликарството на непознатиот зограф не донесува никакви иконографски новости. Уште на почетокот на XVII век, овој зограф го навестил она што ќе се случи во сликарството до крајот на XVII век. А во каква положба дошол иконописот во крајот на овој век во охридско-преопанскиот центар најдобро покажува датираната икона, на која е насликан Деисиз од црквата Св. Јован Богослов — Канео во Охрид. Иконата е насликана од задната страна на иконата Исус Христос Спасител, која врз основа на стилската анализа е датирана во втората половина на XVI ввк. Од сочуваниот натпис произлегува дека Деисизот е насликан во 1674 година, од многу слаб сликар, секако некој самоук, монах на манастирот Св. Јован Богослав — Канео.

 

Икони со приближно исти вредносги, што укажуваат на несапирливиот пад на сликарството, наоѓаме во повеќе цркви од охридскиот центар.

 

Иако многу поскудни, податоците укажуваат дека континуитетот на сликарството не бил прекинат и во центарот околу познатите манастири Трескавец и Зрзе (Приленско). Така, уште околу 1431 година, бил изведен живопис над јужната врата во црквата на Трескавечкиот манастир, а кон крајот на XV век непознат зограф го насликал наосот на црквата. Во делата на овие непознати зографи се гледа угледување на постарите творби, особено на оние од XIV век.

 

Во XV век е изведен и живописот на црквата Св. Богородица во с. Варош (Прилепско), со наполно исти карактеристики. Кон крајот на XVI век, со средствата на дарителот Стојан Хрнчев, била живописана олтарната апсида на црквата во манастирот Трескавец.

 

Веројатно кон 30—40-тите години на XVI век била живописана селската црква во с. Зрзе. Нешто подоцна, во 1625 година, ктиторите поп Димитар од село Варвара,

 

306

 

 

попадијата Калина, синот Георгија и јерејот Васил даваат средства за живописување на западната фасада на средната црква во манастирот Зрзе. Овој живопис ги има сите одлики на живописот од првите децении на XVII век, нешто почисто е работен, но не донесува никакви ни колоритни ни иконографски новости. Во XVII век била живописана и црквата Св. Никола во с. Градешница. Сепак на еден вака богат со споменици терен се сочувани релативно мал број икони што настанале во периодот на турско-османлиската власт.

 

Меѓу иконите најстара датирана икона е Св. Богородица Пелагонитиса, чиј дарител е Константин синот Гургичев, а внук Шарланов со фамилијата, сликана во 1422 година од јероманахот Макариј, зограф од с. Зрзе, кој за првпат се споменува во натписот на црквата Св. Преображение (1400 година).

 

Иконата Св. Богородица Пелагонитиса претставува значајно дело во нашата средновековна уметност како по техничката изведба така и по извонредното духовито решение, при што на едноставен начин се предадени длабоки внатрешни чувства. Епитетот Пелагонитиса, што го носи Богородица, на оваа икона, е несомнено во врока со називот на рамнината Пелагонија, во чија непосредна близина се наоѓа манастирот Зрзе. Врз основа на стилската анализа на творештвото, на Макарија зографот му ја припишуваме и иконата Св. Богородица Одигитрија, која за Уметничката галерија во Скопје е донесена од Охрид.

 

Сликарството на Макарија зографот не носи некои посебни сликарски особености што би биле непознати во охридскиот сликарски центар. Во црквата Св. Преображение во с. Зрзе се наоѓа и голем „Чин“ монтиран на иконостасот. Сочуваниот натпис укажува дека како дарител се појавува истото лице Константин Гургичев внук Шарланов. Меѓутоа, цртежот и колоритот на „Чинот“ значително заостануваат зад делото на Макарија зографот и неговиот брат митрополитот Јован зографот. „Чинот“ му го припишуваме на еден од нивните соработници, поточно соработникот на митрополитот Јован зографот — Григориј, кој учествувал во живописувањето на црквата Св. Андреја на реката Треска во 1389 година. Овој „Чин“ би можел да биде насликан нешто подоцна, односно кон 1422 година.

 

Во овој центар е насликана уште една икона на Св. Богородица со Христа од типот Умиление. Тоа е иконата од црквата Св. Никола во с. Варош (Прилепско), денес во Уметничката галерија во Скопје. Датирана врз основа на стилската анализа во XV век. Нејзиниот автор е непознат.

 

Во 1535 година, јеромонахот Јован и неговиот син ѓаконот Јове и го подаруваат големиот „Чин“ на црквата Св. Петар и Павел во Зрзе. Зографот не се потпишал. Меѓутоа, компаративниот материјал укажува дека „Чинот“ излегол од

 

307

 

 

работилницата на зографот Дмитар од село Леуново, кој ја живописал црквата Св. Никола Топлички во Демирхисарско, во 1537 година.

 

Меѓу точно датираните дела од овој центар е и големиот „змиски“ крст од црквата Св. Горѓи на Полошкиот манастир, на реката Цниа, изработен во 1584 година, и цртежот на иконописот од XIV и XV век. Полошкиот крст и неговите придружни икони се секако работени од зографско-копаничарска тајфа која патува. Тие се покажуваат многу блиски до крстовите од Слепченскиот манастир работени од зографите на истата тајфа. Околу 33 години подоцна, за црквата Св. Преображение в с. Зрзе игуменот Доротеј порачал еден „змиски“ крст со придружни икони. Непознатиот зограф на крстот опаѓа меѓу подобрите од почетокот на XVII век. Во 1630 година, во Полошкиот манастир е изработена иконата Св. Димитрија со житие што се наоѓа денес во музејот на градот Прилеп. Зографот на оваа икона останува непознат како и многу други зографи, кои не се потпишувале на своите дела. Дури кон средината на XVII век наоѓаме една сликарско-копаничарска работилница чии дела носат посебни карактеристични обележја што спомагаат лесно да се уочат и да се издвојат меѓу сите досега познати икони во Македонија. Сликарството на непознатите зографи ги носи сите одлики на стилот од периодот на втората половина на XVII век, со тоа што фигурите насликани во вториот или во третиот план се со изразита изокефалија.

 

Многу значајно е што поголем број од иконите во овој центар имаат словенски сигнатури.

 

Меѓу најзначајните уметнички а посебно сликарски центри во овој период спаѓа центарот формиран околу манастирот Св. Јован Претеча — Слепче (Демир-Хисар) со познатите до него цркви.

 

Во формирањето на овој центар решавачка улога одиграла неговата географска положба. Точниот датум на основањето на манастирот не е познат. Може да се претпостави дека постоел и при крајот на XIV век. Најстариот датиран живопис во овој центар се наоѓа во црквата Св. Никола на Топличкиот манастир. Според сочуваниот натпис, ктитор е кратовскиот кнез Димитрие Пепик, а зограф е Дмитар од село Леуново, Мавровско, со неговиот соработник зографот Јован. Дмитар зографот ги работел иконите на иконостасот во црквата.

 

Активноста на Дмитар зографот се покажува тесно сврзана со даренијата што ги прави Димитрие Пепик, закупникот на кратовските рудници, а секако и на тие во Железнец. Фактот што Дмитар зографот се појавува како исполнител на даренијата што ги прави закупничката фамилија Пепик може да служи како указател дека Дмитар зографот стекнал репутација на надарен уметник уште пред 1537 година. Тој секако бил предводник на скромна

 

308

 

 

тајфа од два-тројца зографи, со нивните калфи и чираци. Зографот солидно ја познавал фреско-техниката. Тој се придржувал кон старите рецепти во приготвувањето на подлогата. Неговата палета не е многу богата. Работејќи го живописот на црквата, тој не можел да го избегне имитирањето на стариот живопис, на чии композиции сликал. Неговиот цртеж е сув особено при исцртувањето на лицата и драпериите. Дмитар зографот се служел со словенски јазик. Тоа го потврдуваат сите поважни тевстови испишани на живописот и иконите. Но наоѓаме и текстови испишани на грчки јазик, што покажува дека го познавал и грчкиот.

 

Од овој центар потекнува живописот изведен во 1617 година во нишата над западниот влез во малата црква посветена на Св. Јован Богослов, што се наоѓа во непосредна близина на манастирот. Во работата на непознатиот зограф, кој ја насликал композицијата „Св. Јован го поучува Прохора“, се наоѓаат сите елементи карактеристични за живописот од првата половина на XVII век. Ист е случајот и со непознатиот зограф, кој малку подоцна (во 1627 година) ја живописувал внатрешноста на црквата. Во 1624 година пак од непознат зограф се насликани фреските во црквата Св. Димитрија, меѓу населението во овој крај позната под називот „Латинска црква“.

 

Ова е период на најзасилена активност во центарот Слепче. Кон 1617 година, а и неколку години подоцна (1622), настанал живописот во црквата Св. Анастасиј Александриски, во селото Журче. Посебен интерес предизвикува илустрацијата на месеците во кои се прикажани елементите од животот.

 

Во 1637 и 1638 година, влезните порти на манастирот Св. Јован Претеча во Слепче добиле живопис, но и нивните автори остануваат непознати.

 

Меѓу најзначајните иконописци од овој центар е Дмитар зографот, кој ги работел иконите за иконостасот на Топличката црква, а исто така и празничните икони за иконостасот на црквата Св. Јован Претеча во с. Слепче.

 

Неговиот соработник зографот Јаван, по примерот на својот мајстор, исто така работел икони. Нему може да му се припише малата икона со претстава на Деисис од црквата на Слепченскиот манастир.

 

Меѓу иконите од овој центар, работени од непознати зографи, значајно место заземаат два големи „змиски“ крста со распнатиот Христос и симболите на евангелистите. Тие претставуваат драгоцени примероци и на капаничарската уметност. И на двата крста е изведена истата кампозиција. Во средината распнатиот Христос, над главата персонификација на сонцето и месечината, а на четирите страни по еден симбол на евангелието. Работилницата во која се сликани крстовите ја негувала старата традиција, солидно ги познавала материјалите и техниката на иконописот. Во копаничарската

 

309

 

 

работилница, а потоа и во сликарокото ателје работите им биле доверени на двајца различни мајстори, кои, меѓутоа, како резултат на повеќегодишната заедничка работа, успеале да го подредат начинот на сликањето на заедничкото разбирање.

 

За поблиско датирање на крстовите од Слепче помага крстот со иста големина од црквата на полошкиот манастир Св. Горѓи, датиран во 1584 година. Тој ја има истата форма, истата композиција и истиот капаничарски мотив на орнаментот. Дело е на истата работилница, што овозможува и слепченските крстови да се датираат во истиот период.

 

На иконостасот на слепченската црква посебно внимание привлекуваат Царските двери со Благовештението и старозаветните пророци Давид и Соломон. Дверите се копаничарски обработени и како копаничарско остварување претставуваат ретко убаво уметничко остварување на нашите мајстори од османлискиот период.

 

Меѓу делата од овој центар што заслужуваат да бидат споменати е „Чинот“ работен од Калиник монахот во 1607 година. Калиник монахот ни се прикажува кахо зограф со прилично сиромашни можности. Неговиот цртеж несмасно ги обликува формите, но кога ќе се спореди неговото дело со делата на неговите современици што работат во Македонија се констатира во извесна смисла порафиниран инкарнат и посмел цртеж. Во делата на Калиник монахот се среќава и употребата на комбинирана техника во обработувањето на рамовите, која се состои од копаничарското длабење на ковчежецот и орнаментирање со помошта на гипс. Во периодот на дејствувањето на работилницата на Калиник монахот е настаната и една серија на мали двојни икони за целивање од црквата Св. Атанасиј Александриски во с. Журче. Но освен овие во црквата се наоѓаат и мали икони од хоросот. Зографот на овие икони се прикажува како темпераментен цртач на една рустицизирана уметност со подвлечен линеаризам.

 

Во слепченскиот центар има и икони сликани во ателјеата на Св. Гора или во грчки ателјеа. Меѓу овие значајно место зазема еден триптихон, од кој едното крило е изгубено. Триптихонот ги покажува јасно разликите во сликарските можности помеѓу светогорските и грчките сликари и локалните зографи во Македонија. Најмногу икони од светогорските работилници и од оние во Солун има во градот Битола, но поголемиот дел од нив му припаѓаат на периодот од XVIII и XIX век.

 

Наоѓајќи се во областа на Кратово, познат средновековен рударски центар, манастирот Лесново станал средишно место на поголем дел од културните активности во овој период, а особено во периодот на турската власт.

 

310

 

 

Во XVI век меѓу закупниците на кратовските рудници била позната фамилијата Пепики, од кои кнезот Димитрие Пепик бил мошне угледна личност. Богато ги дарувал црквите и манастирите, посебно внимание посветувајќи им на оние што се наоѓале во рударските реони.

 

На овој терен се наоѓаат и повеќе други значајни оредновековни цркви и манастири, како што е манастирот Јоаким Осоговски и др.

 

Големиот број цркви и манастири што се наоѓаат во оваа област претпоставува и поголем број икони што биле изведени за потребите на овие цркви. Но она што е до денес откриено во овој центар е навистина под сите можни очекувања. Може да се наведе само една икона за која со поголема сигурност може да се тврди дека била насликана во XIV век, по секоја веројатност за првобитниот иконостас на лесновската црква. Од иконите што се досега познати од овој центар ниту една не може да биде датирана пред втората половина на XVI век. Првата од нив, денес веќе многу оштетена, од Лесновскиот манастир била пренесена во бившиот Црковен музеј во Скопје. На неа е насликана композицијата „О тебе радуетсе“. Во овој манастир во истиот период или нешто подоцна била насликана уште една икона, со истата тема. Последнава е добро сочувана. Општиот впечаток е дека иконите се дело на една сликарска работилница, но не и на исти зографи. На оваа работилница и́ припаѓа и еден фриз со апостоли од Карпинскиот манастир што денес се наоѓа во Археолошкиот музеј во Скопје. На оваа работилница може да и се припишат и иконите Св. Јован Претеча од црквата Св. Јован во Кратово и иконите Св. Никола од црквата Св. Богородица во село Шлегово. На сите овие икони написите се изведени на старословенски јазик.

 

Во Карпинскиот манастир покрај фризот со апостоли наоѓаме и една престолна икона на Св. Богородица Страсна и еден „Чин“ и мали празнични икони од иконостасот. Богородица Страсна, „Чинот“ и фризот и припаѓаат на една сликарска рака, додека малите празнични икони на друга. И покрај оштетеноста на иконите, пред себе имаме дела на талентирани сликари: особено сликарот на малите икони, кој се претставува со својот темпераментен цртеж.

 

Во 1626 година во Лесновскиот манастир биле насликани две големи икони. На првата е претставена Св. Богородица Троерачица со повеќе живописно илустрирани сцени меѓу кои: Жртва Аврамова, Чудото на Кона, приказната на младичите во огнетата печка итн. На втората — Исус Христос, пак со повеќе сцени и светители. Непознатиот зограф, и покрај усилбите што ги правел, не успеал да излезе од рамките на зографите во чии дела јасно се манифестира силното опаѓање на сликарството.

 

311

 

 

Нешто поквалитетна е работата на еден друт непознат зограф, кој секако за црквата Св. Архангел Михаил во селото Ореовец (Кумановско) ја изработил иконата Раѓање Христово. Оваа икона е подарена од брачниот пар Пејо и Стојана, а може да се датира во првата половина на XVII век.

 

Иконите од Лесновскиот центар се распознаваат лесно од оние во другите центри по неколку свои карактеристични особини. Во прв ред е широкиот рам изработен во копаница комбинирана со орнаменти изведени со гипс; најчесто се тоа икони со невообичаени теми, во повеќе случаи со житија или икони со повеќе сцени на едно место.

 

И во центарот Скопска Црна Гора има повеќезначајни цркви и манастири подигнати или обновени пред доаѓањето на Турците — Османлии а и потоа. Но и овде фондот на досега откриените икони е извонредно мал. Меѓу првите била живописана малата црква посветена на Св. Никола, изградена во 1501 година над нартексот во црквата Св. Богородица во село Кучевиште. Во XVI и XVII век во оваа црква е изведен живопис и на јужната фасада.

 

Подоцна, во 1549 година, била изградена и живописана црквата посветена на Св. Ѓорѓи. Во османлискиот период, според досегашните познавања, била изградена и живописана и црквата Св. Архангел над с. Кучевиште.

 

Во почетокот на XVII век (1604) била исто така изградена и живописана црквата Успение Богородично во с. Дивле.

 

Во долината на река Треска, според сочуваните натписи во 1610 година бил доѕидан и живописан нартексот на црквата Св. Андреја, а во 1630 година со средствата на Кологин Кожухар бил изведен вториот слој живопис во црквата Св. Никола Шишевски.

 

Меѓу најстарите икони зачувани по црквите што се наоѓаат во пределот на Скопје, се и Царските двери од Марковиот манастир, датирани во XV век. Во XVI век, или во почетокот на XVII, од непознат зограф биле насликани и дверите од Кучевиште што се наоѓаат денес во Уметничката галерија во Скопје. Во истиот период е датирана и една од најинтересните икони од овој период, која ја обработува темата „Всакое дихание" од црквата Св. Архангел над с. Кучевиште.

 

Од некогашните богати ризници на многубројните цркви и манастири до нас стигнал еден сосема мал дел. Овој материјал е повеќе хетероген и не дава големи можности за разјаснување на некои посуштествени етапи од развојниот пат на овој иконописен центар.

 

И на други места што не се вклопуваат во овие центри наоѓаме икони, но тие немаат поголемо значење.

 

312

 

 

Купен, син на ктиторот на Сливнишкиот манастир во Преспа (XVII век)

 

-----------------------

 

 

Со потпаѓањето на Макодонија под турско-османлиската власт во резбарството се засилува влијанието на ориенталните елементи.

 

Откако кон крајот на XIII век почнала полека да згаснува употребата на мотивот на трочлената плетеница во резбата на камен и дрво, во делата на резбарите како чист и исклучив мотив навлегла двочлената плетеница изведувана во плитка и рамна резба, која продолжува да живее до појавата на ажурната резба кон крајот на XVII и во почетокот на XVIII век.

 

Има повеќе примери на плитка резба од оваа етапа на развој, но најдобри секако се двете влезни врати од старата манастирска црква Св. Јован Претеча — Слепче, датирани во втората половина на XV век. На нив, покрај арабескната плитка рамна резба, се среќаваат и човечки и животински фигури третирани на ист начин како и орнаментот. Фигурите на светителите, обичните луѓе и животните се претставени само во главните контури. Но и покрај тоа можат да се распознаат: фигурата на Св. Богородица со Христа, Свирач на гусла и сите претставени животни (орелот, петелот, како и тие што се плод на фантазијата — крилати ламји, и егзотични животни, како што е слонот).

 

Во истиот стил и техника се работени и други предмети во црквата како што се: шестостраната певница, денес пренесена во црквата Св. Спас во Скопје и Царските двери.

 

Во периодот од XVI—XVII век биле активви резбарско-сликарски работилници специјализирани, повеќе или помалку, за изработка на определен вид уметнички предмети. Таква била работилницата што се наоѓала секако во Охрид, а од која излегле Царските двери на црквата Св. Пантелејмон во Нерези, Царските двери во црквата Св. Богородица Перивлептос (Св. Климент) во Охрид и Цароките двери од црквата Св. Ѓорѓи во Охрид.

 

Друго едно извонредно значајно дело на резбарите се вратите на манастирот Трескавец (Прилепско). Повеќе автори се сложуваат дека тие би можеле да бидат изработени при крајот на XV или во почетокот на XVI век.

 

Покрај овие веќе одамна познати дела, постојат и икони чии рамови се работени во плитка резба, а за чии мотиви наоѓаме најчесто аналогии во минијатурите. Меѓу нив секако е најинтересен рамот на иконата Крштење Христово од црквата Св. Богородица на Сливничкиот манастир (Преспа).

 

Кон крајот на XVI век наоѓаме дела изведувани во плитка резба, но веќе делумно перфорирани, како што се двете слепченски певници, подоцна премачкани со масна боја.

 

Кон крајот на XVII век има појави на длабоко копање кое веќе во почетокот на XVIII век ќе ги покаже сите свои предности и убавини преку иконостасите во црквите: Св. Наум

 

313

 

 

на Охридското Езеро, од 1711 година, и иконостасот од галеријата на црквата Св. Димитрија во Битола, од 1773 година.

 

Во периодот на турската власт немало услови за акција на подрачјето на професионалната музичка дејност. Меѓутоа, останала народната песна, која живеела длабоко во душите на Македонците, ги бодрела, им зборувала за нивното славно минато и ги храбрела во очекувањето поубава иднина, ги поттикнувала кон херојски подвизи за слободата на својата земја и својот народ. Низ песната македонскиот народ ги зачувал сите манифестации на својот дух и својата душа, сета радост, страдања и болки, сите обичаи и сето она што го условува животот на еден човек. Македонскиот анонимен творец создавал свое сопствено тонско богатство — народната музика. Таа е богата по мелодија, хармонија и архитектоника и уште побогата по ритмика, во што навистина и́ нема рамна. Македонската народна музика е синтеза на сето она создадено од миграцијата и другите економско-политички и културни приливи и одливи на целото балканско подрачје. Така, скоро низ сите пет векови на турската доминација, покрај црковната музика, која останала во стилот на византиското пеење, народната музика е единствена музичка активност сé до пред крајот на XIX век.

 

314

 

 

 

ГЛАВА VII. ИСЛАМСКАТА КУЛТУРА ВО МАКЕДОНИЈА

 

 

Воопоставувањето на османската власт и процесот на колонизацијата на турскиот етнички елемент предизиикале длабоки промени во културниот живот на Македонија. Дошло до широк продор на исламската култура, која, имајќи ја сестраната и особено материјалната поткрепа на официјалната османска власт и поединечните претставници на владеачката феудална класа, станала предоминантна и влијателна, потиснувајќи го и попречувајќи го нормалниот тек на самобитниот културен развиток на домородното македонско население. Тоа најсилно се почувствувало во градските центри на Македонија, каде што турската колонизација и исламизацијата биле најинтензивни. Во градовите постепено се менувале ритамот и начинот на живеењето, културните и култните навици на населението, а се менувал и надворешниот изглед на градовите, добивајќи се повеќе исламско-ориенталски белези.

 

Иако исламската култура ги одразувала пред сé духовните потреби на турската народност, значајно е и тоа што таа се изградувала на македонската почва во непосреден допир со затечените културни традиции и со постојниот творечки потенцијал на македонската средина. Во остварувањата на исламската култура во Македонија, на директен или индиректен начин е вткаена и креативната моќ на македонскиот уметник.

 

 

1. Литература

 

Развојот на турската литература во Македонија може да се следи од втората половина на XV век, кога Скопје и Ениџе Вардар заедно со Одрин станале најголеми културни центри во европскиот дел на османската држава. Таа литература, во прв ред поезијата како најценет и најнегуван литературен род, го одразува општиот подем на развитокот што го доживувала сета турска литература во XV и XVI век и која почнала да се гаси веќе во првата половина на следното столетие. Само бегол поглед врз изворите на турската

 

315

 

 

литература од овој период наведува на заклучок дека речиси нема позначаен град во Македонија во кој се нема појавено некое книжевно име со помала или поголема уметничка вредност. Многубројните џамии, кои имале не само статус на храмови туку и на специфични културни огништа, развиениот систем на образование преку бројни медреси од понизок и повисок степен со свои библиотеки и дервишките текии на најразлични мистични правци претставувале основни фактори за појавата и развитокот на медиевалната турска литература во Македонија.

 

Први досега познати поети од Македонија се од времето на Бајазит II (1481—1512). Тоа се Атаи Ускуби (Атаи од Скопје), Зари, Фериди и Хаки, sите од Скоије.

 

За Атаи Ускуби се знае дека се откажал од школувањето и поминал во дервишкиот ред накшибендие. Умрел во времето на султан Селим I (1512—1520). Спаѓа во добро примените и славени поети од Румелија. Освен песни, составил мало дело во стихови кое останало непознато.

 

И за поетот Зари, познат како Караџа Хасан Оглу, изворите кажуваат многу малку. Умрел во времето на султан Бајазит II. И тој, како и многу други турски поети, испеал назире (песна испеана по примерот на друга песна од која се зема метарот, римата а често и содржината) на познатата песна на поетот Неџати (умрел во 1509 година).

 

Фериди е познат како Хараџи Хусам. Бил секретар на дворскиот диван, а потоа бил назначен за мутевелија на Новиот имарет и Дарул-хадис, т.е. училиште во кое се изучувала исламската традиција (хадис — збаровите и делата на пророкот Мухамед) во Одрин. Умрел во времето на султан Селим I, а гробот му се наоѓал во Одрин. Зачувани се неговите сатирични епиграми за поетот Зати, кој доживеал длабока старост (умрел во 1546 година).

 

Хаки (правото име му е Јусуф) се занимавал со проучувањето на верските науки. Напишал доста песни за кои се смета дека немаат некоја уметничка вредност. Меѓу другите поети од Скопје треба да се споменат Муиди, Нијази, Ријази, Исак Челеби и Валихи.

 

Од сите нив и воопшто од сите средновековни турски поети од Скопје најпознат бил Исак Челеби. Исак добил извонредно солидно образование. По завршеното школување бил професор во Скопје на Исакбеговата медреса, потоа бил преместен во Бруса, Изник и Одрин. Едно време бил професор на Сахи медресата во Цариград, која имала ранг на Универзитет. Од таа должност бил поставен за кадија на Дамаск, каде што умрел во 1537/38 година.

 

Неговиот литературен опус го сочинуваат: поетска збирка — Диван, Хроника на Селим — Селимнаме, два шехренгиза (шехренгиз — песна за град) и Муншеат (обрасци за писма).

 

316

 

 

Диванот на Исак Челеби ги содржи сите литературни жанри на медиевалната турска литература. Дел од касидите му се посветени на султан Селим I и повеќето од нив се напишани на персиски јазик. Најголем дел од Диванот зазема љубовната лирика, со преку триста газели. Во делото Селимнаме или Исакнаме ги опишува настаните од големиот земјотрес во времето на Бајазит II до доаѓањето на Селим I на власт. Исак спаѓа во ретките поети што имаат напишано два шехренгиза, еден за Скопје друг за Бруса. Неговиот Шехренгиз за Скопје е единствен и ниеден друг поет не се обидел да напише друг. Во својот Муншеат дава збирка формули за писма од најразличен вид.

 

Во врока со Исак Челеби изворите споменуваат посебно друг еден поет од Скопје по име Хемдеми. Тој бил воспитаник на Исак Челеби и го придружувал него додека се наоѓал во Цариград како професор на Сахи медресата и во Дамаск. Се настанил да живее во Видин, каде што добил чифлиг.

 

Меѓу турските поети од Битола, за која Ашик Челеби вели дека е „огниште на поети и нобл луѓе“, познати се Хавери, Џелали, Челеби, Зухури Челеби, Вахји, Катиб Хасан, Ајани.

 

Хавери (вистинското име му е Али Челеби син на Ачик Кадија) бил стажист (мулазим) на румелискиот казиаскер Зејрек-заде, а потоа бил назначен за професор во Караферие, па за кадија на Скопје, Солун, Приштина и после на Караферие, каде што умрел. Врз неговото творештво имал влијание поетот Ахи (умрел 1517 година). Ахиевото дело „Убавината на Срцето" (Hüsnü dül) кое останало недовршено, го завршил Хавери. Љубовните песни (газели), на овој поет се зачувани во многубројни збирки на газели, а еден дел од нив се објавени во Цариград.

 

Зухури Челеби потекнувал од фамилијата на Дилбенд Челеби. По завршеното школување бил стажист на Кемал паша, познат поет од крајот на XV и првите децении на XVI век. Умрел во Битола, каде што вршел должност на кадија. Неговите песни биле едноставни и јасни.

 

Вахји (името му е Мустафа) бил син на кадија, а роднина на поетот Харери. Умрел во 1551 година во Костур. Напишал поетска збирка — диван, која била уништена од пожар.

 

Катиб Хасан бил секретар на Хадим Синан-паша, велики везир на султан Селим I. Песните му се без голема вредност, но затоа пак се истакнувал во составувањето на хроностихови (тарих), од кои е зачуван и оној за освојувањето на Белград од страна на Сулејман.

 

Ајани (вистинското име му е Сулејман) бил со слабо здравје и умрел уште пред да стапи на служба, по завршеното школување. Според зборовите на Ашик Челеби неговите песни причинувале задоволство.

 

317

 

 

Џелали Челеби (името му е Хусеин) отишол во Цариград и станал воспитаник на Искендер Челеби, дефтердар на тимарите на островите во Егејско Море. Потоа поминал кај Лала Џафер-паша, воспитувач на принцот Селим син на султанот Сулејман, и станал главен секретар на дворската канцеларија на овој принц. Во судирите помеѓу синовите на Сулејман останал на страната на принцот Селим и за ова свое држење подоцна добил некои високи службени места. Умрел во Битола кон крајот на владеењето на султан Селим II. Составил збирка на песни (диван).

 

Од Тетово потекнуваат двајца поети за кои зборуваат антологиите (тезкире) од XVI век. Тоа се поетите Суџуди и Тулуи.

 

Суџуди бил секретар на министерскиот совет и секретар на силахдарите во времето на султан Селим и Сулејман. Учествувал во освојувачките походи на султан Селим на арапските и иранските земји и за нив напишал хроника којашто Ашик Челеби ја смета за додаток на хрониката од Исак Челеби. Стилот на Суџуди за разлика од стилот на Исак Челеби е течен, јасен и лесно разбирлив.

 

Тулуи (вистинокото име му е Ибрахим, а прекарот Заххак — Смешен) бил многу години соученик на тескереџијата Ашик Челеби (1520—1572). Се знае уште и тоа дека вршел должност на кадија во Албанија, каде што се удавил во реката Ешкум.

 

Од Кратово е познат само еден поет — Заифи. Татко му бил заменик на кадија па поетот поминал низ редовно школување по кое станал професор. Бил фанатичен поклоник на науката и кон постигнувањето на духовните совршенства биле насочени сите негови напори. Имал сестрани познавања на поезијата и прозата, а одлично го владеел персискиот јазик. Напишал коментар врз познатото дело на Сади „Градина на ружи“ (Gülüstan). Неговата љубовна лирика се одликувала со едноставност и лишеност од артицифиелност.

 

Посебно место во историјата на средновековната турска литература му припаѓа на Ениџе Вардар, од каде што потекнуваат поетите: Хајрети, Усули, Хајали, Јусуф Сине Чак, брат на Хајрети, Илахи и Гариби. За нив е карактеристично тоа што скоро сите припаѓале кон некој мистички правец, какви што во исламскиот мистицизам (tasavvuf) ги има многу. Затоа идеите на исламскиот мистицизам се одразени во голема мера во нивната поезија како вистинско религиозно-филозофско верување, без да преставуваат манир и добро експлоатиран поетски извор.

 

Хајрети (? — 1534) бил поет спахија со мал тимар. Пред крајот на животот ослепел. Умрел во Ениџе Вардар. Покрај поетската збирка — диван, Хајрети е автор на единствениот

 

318

 

 

досега познат шехренгиз за Белград. Во современите истории на турската медиевална литература личноста на овој поет се третира во кругот на натпросечните турски поети, па дури и на врвните поети на XV и XVI век, веднаш по Баки, Неџати, Ахи и Хајали.

 

Усули (? — 1538) го завршил образованието во својот роден крај а потоа заминал за Каиро кај шејхот Ибрахим Гулшени, каде што останал се до смртта на својот духовен водач (1533/34). Потоа се вратил во Ениџе Вардар, каде што умрел во 1538 година. Покрај поетската збирка (диван), во која има песни испеани со слоговен метар што се среќава ретко кај диванските поети, тој има и еден шехренгиз за Ениџе Вардар.

 

Јусуф Сине Чак Деде (? — 1546) е поет — дервиш, кој многу патувал по исламскиот Исток. Бил шејх на мевлевиската текија во Ерусалим, едно време бил шејх на мевлевиската текија во Одрин, а оттука заминал за Цариград, каде што живеел повлечено се до својата смрт во 1546 година. Тој му бил другар и пријател на поетот Исак Челеби од Скопје. Напишал две дела што се однесуваат на мевлевисниот ред, како и љубовни песни со мистичен и световен карактер. Спаѓа во значајните мевлевиски поети.

 

Хајали Беј (? — 1557), името му е Мехмет, а прекарот Беќар Меми спаѓа меѓу најпознатите османски поети. Кога во Ениџе Вардар стигнал календерискиот шејх Баба Али Мест со неговата дружина (календериските дервиши оделе во групи од по 40 души), Хајали им се придружил и тргнал со нив. Во текот на ова патување Хајали се нашол и во Цариград. Во новата средина брзо се прочул со својот поетски талент. Се нашол под заштита на дефтердарот Искендер Челеби и великиот везир Ибрахим-паша, кои го претставиле на султанот Сулејман, и тој станал дворски поет. Хајали учествувал во султановиот поход на Багдад, каде што се запознал со Фузули, великан на средновековната турска литература, на кого не само што му оставил силен впечаток туку извршил и влијание. По убиството на неговите заштитници, и тој го напуштил дворот. Умрел во Одрин во 1557 година. Со длабокиот лиризам и разиграниот поетски збор Хајали се наоѓа на врвот на османскиот Парнас, иако не поминал низ класичното средновековно исламско образование. Неговиот диван е објавен во Цариград во 1945.

 

Во разните градови на Макадонија живееле и работеле како професори на медреои или како кадии, и многу други познати личности од културната историја на Османската империја. Така, Тасќопрулу-заде (Ахмед Исамудин Ефенди, 1495—1554), кој може да се нарече османски енциклопедист, бил назначен во 1529 година за професор на Исак-беговата медреса во Скопје. Потоа, споменуваниот Ашик Челеби,

 

319

 

 

чија тескира претставува извор од првостепено значење за историјата на медиевалната турска литература, го завршил својот живот во Скопје, каде што бил кадија. И најпосле, Вејси Ефенди (1561—1628), поет и научник, еден од најголемите уметници на турската средновековна проза, бил седутмпати кадија во Скопје. Кога бил пензиониран, останал да живее во Скопје, каде што и умрел.

 

 

2. Уметност

 

Особено видливи и трајни траги исламската култура оставила на полето на уметноста, и тоа пред сé во архитектурата. Насекаде во Македонија никнувале објекти на исламската градежна уметност што требало да служат за задоволување на различни религиозни, просветни, стопански, здравствено-хигиенски, станбени и други потреби, како што се: џамиите, теќињата (објекти во кои дервишите ги вршеле своите обреди), турбињата (мавзолеи), медресите (средни верски училишта), ановите, караван-сараите, безистените, амамите, водоводите, чешмите, себилите (објекти од каде што се делела вода за пиење) и тн. Изградбата на овие објекти обично ја финансирале високите државни функционери, султаните и нивните најблиски роднини. Тие дури го обезбедувале и повременото поправање и одржување на изградените објекти, како и егзистенцијата на нужниот персонал за нивното нормално функционирање, по пат на завештанија (вакафирање) на своите имоти.

 

Џамии и месџиди (мали маалски џамии) имало во сите градски населби, како и во голем број села, таму каде што живеело муслиманско население. Меѓу најстарите и најубавите џамии во Македонија се оние што во Скопје ги изградиле членовите на познатата куќа на Исаковците: Исак-беговата, изградена во 1438 година, и Иса-беговата изградена по смртта на нејзиниот ктитор (во втората половина на XV век). Првата е позната под името Алаџа (Шарена) џамија, што го добила заради инкрустираните разнобојни плочки на надворешните ѕидови, какви што денес се зачувани единствено на турбето што се наоѓа во дворот на џамијата. Вниманието го привлекуваат и плитко резбаните ориенталски орнаменти на масивната дрвена врата на западниот ѕид на џамијата. Иса-беѓовата џамија е карактеристична по своите две куполи прекриени со олово. Три помали куполи го надвисуваат тремот при влезот во џамијата.

 

Во Скопје биле изградени и многу други џамии (Евлија Челебија набројува 120 храмови, од кои 45 поголеми џамии). Меѓу нив попознати се: Султан Муратовата Хјунќар-џамија, што ја подигнал султанот Мурат II во 1436 година,

 

320

 

 

Даут-пашиниот амам во Скопје (XV век)

 

-------------------------

 

 

а која подоцна на двапата страдала од пожар, но пак била обновувана; Коџа Мустафа-пашината џамија, подигната во 1492 година, со изразита купола и витко минаре, чиешто „шерефе“ (викало) е од мермер украсен со орнаменти; Бурмали-џамија, изградена во 1495 година, крај камениот мост од десната страна на Вардар, која денес не постои; и Јахја-пашината џамија, изградена во 1504 година, со минаре што ги надвисува сите други во градот (50 метри).

 

Во 1561/62 година во Битола била изградена Хајдар Кади-џамијата, според проектот на највидниот турски архитект од тоа време Коџа Синан, познат и како мимар Синан (1490—1588). Малку порано, во 1558/59 година, во Битола била подигната т.н. Јени (Нова) — џамија, а во 1508/9 година Исак-џамија. Инаку, Евлија Челебија набројува 70 муслимански храмови во овој град.

 

Во XVII век во Тетово била изградена богато орнаментираната „Шарена џамија“.

 

Слична слика во однос на муслиманските храмови давале и другите македонски градови. Нивниот број бил адекватен на бројот на муслиманското население, но зависел и од економската моќ и значењето на одделните населби. Така, на пример, касабата Кратово, која во 1660 година имала само „осумстотини куќи приземни и на кат“, но во која „месните првенци поради сребрените рудници се многу богати и среќни“, имала дваесет џамии.

 

Специјален вид градежни објекти претставувале турбињата, во кои биле погребувани повидните турски личности. Едно од најстарите зачувани турбиња е она крај Исак-беговата џамија во Скопје, во кое наводно е погребан Исак-беговиот хазнадар. Таа е шестострана постројка со купола прекриена со олово. Во Скопје е и турбето на Мустафа-паша, потоа отвореното турбе познато под името Крал К’зи, со купола што се држи на четири столба, турбето Алта Ајак, наречено така поради шесте столбови што држат купола и осумстраното турбе (со купола) на Гази Баба, во кое е погребан тескиреџијата Ашик Челеби (во 1572 година).

 

Широката распространетост на дервишките редови во Македонија обусловила изградба на многубројни теќиња, односно завии. Така, на пример, само во градот Серез веќе до првата половина на XVI век биле изградени седум завии. Во 1660 година во Скопје имало 20 теќиња, меѓу кои заслужува да се одбележи Емир-султановото теќе. Теќето Арабати-баба во Тетово импонира со големиот комплекс од придружни објекти. Меѓу нив е и една двокатница со широка стреа и чардак со резбана таваница. Во плитка резба, со мотиви од растителниот свет и геометриски фигури, работена е и таваницата на шадрванот кој се наоѓа во средината на големиот двор.

 

321

 

 

Теократскиот облик на владеењето и големата улога на исламот во Османската империја овозможиле изградба на широка мрежа средни верски училишта (медреси), кои обично спаѓале меѓу помаркантните објекти во градовите. Една од првите позначајни медреси во Македонија е Исак-беговата, изградена во Скопје во 1445 година. Не помал бил и бројот на изградените имарети, т.е. јавни кујни, во кои се приготвувала и бесплатно се делела храна за бедните и патниците. Медресите и имаретите всушност биле придружни објекти на поголемите џамии, составувајќи со нив единствена градежна целина.

 

Живиот промет на патници и стока, а при тоа неразвиените сообраќајни средства што го успорувале совладувањето на растојанијата, ја наложиле потребата од изградба на конаци не само во значајните градски и трговски центри, туку и на определени пунктови од поважните сообраќајни артерии во Османската империја. На таа основа и во Македонија, како значајно трговско и транзитно подрачје, биле изградени многубројни анови и караван-сараи. Тоа обично биле еднокатници во четириаголна форма и со дворно место во средината. Во приземјето имало магацини за стока и штали, а на спратот соби за спиење. Еден од најубавите такви објекти е Куршумли ан во Скопје, прекриен со голем број мали куполи кои порано биле обложени со олово. Дворното место, во чија средина е шадрванот, е оградено од многубројните столбови поврзани со лакови во приземјето и на катот. Шталите биле изградени на одделно место крај анот, со кој ги поврзувал специјален влез на источната страна. Во Скопје имало и други анови, меѓу кои е и до денес зачуваниот т. н. Сули ан, изграден од страна на Исак — бег во XV век. Во првата половина на XVI век во Серез имало два ана, а во Струга еден караван-сарај.

 

За потребите на трговијата по градовите на Македонија биле изградени и голем број безистени. Тоа биле многу цврсти градби, со правоаголна или квадратна основа, прекриена со куполи. На внатрешната и надворешната страна од дебелите камени ѕидови од безистените биле поставани преградни ѕидови, образувајќи цела редица простории што им служеле како дуќани на трговците и занаетчиите. По своето архитектонско решение се значајни, на пример, Мустафа-пашиниот безистен во Скопје и битолскиот безистен, кој имал 86 дуќани.

 

Голема грижа била полагана за личната хигиена на населението, така што во сите традови, па дури и по селата, се градени јавни бањи, т. н. амами. Во првата половина на XVI век во Серез веќе имало пет амами. Со својата монументалност посебно се истакнуваат Даут-пашиниот и Чифте (Двоен) амам во Скопје, изградени во XV век. Првиот се наредува меѓу најимпозантните зачувани споменици на

 

322

 

 

исламската архитектура во Македонија. Тој е денес реновиран и претворен во уметничка галерија на Македонија. Судејќи по искажувањето на Евлија Челебија, кој ја пропатувал Османската империја и имал можност да ги види грандиозните споменици на исламската архитектура, со својата убавина вниманието го привлекувал и еден од кратовските амами:

 

„На тамошниот голем амам — забележал патолисецот — му немам видено рамен во целата Румелија ... а дело е на градителот Синан. Од зидовите на сите четири страни од амамот течат различни чешми. Во секое негово одделение блика вода од славините на шадрваните. Таков амам со доксати не постои ниту во една земја ... Сите сини куполи и сите чисти врати и ѕидови се украсени со различни резби и куполи ... Од неговите куполи не паѓа ниту капка роса. Накусо, тоа е толку познат амам што нема потреба да се опишува и прикажува".

 

Сите амами биле камени градби и со куполи прикриени. Чифте-амамите ја имале предноста што располагале со посебни одделенија за мажите и за жените, така што капењето не морало да се врши на смени.

 

Брзиот развој на градовите и зголемувањето на нивното население сториле снабдувањето со вода да стане еден од значајните и акутни проблеми. Поради тоа, голема грижа и се посветувала на изградбата на јавните водоводи, себилите и чешмите, што се сметало за големо добротворно дело. Во XV век во Скопје бил изграден водовод што доведувал вода од селото Бањане. Неговата изградба ја финансирал Мустафа паша, одделувајќи средства и за неговото постојано одржување, „за да не престане да тече вода на водоскокот пред светата џамија (што ја изградил тој) и на различните места во Скопје, на многубројните чешми, и тие да не се занемарат и запустат". Исто така и Мехмед-бег син на Исак-бег се погрижил дел од приходите од имотот што го увакафил во 1463 година да се трошат за поправка на тетовските чешми, меѓу кои имало и од него изградени.

 

Сето ова укажува на многу богато и разнообразно творештво во областа на исламската сакрална и профана архитектура во Македонија, иако не дава целостен увид во нејзините резултати. Допрва останува да се проучат и сите други конкретни манифестации на полето на исламската уметност во Македонија во периодот на турско-османското владеење, особено во орнаментиката, илустрацијата на ракописите, калиграфијата, резбата, гравурата, филигрантството итн., каде со голема фантазија се создавани најразлични комбинации од цвеќиња, плодови, геометриски фигури и сл. За ваквата ориентација во голема мера придонесло одбегнувањето да се сликаат и да се вајаат човечки фигури и животинскиот свет.

 

323

  

 

3. Просвета

 

Иросветата имала оилно нагласен версжи карактер, а се ширела главно преку два вида училишта: медресите (средни верски училишта) и мектебите (основни верски училишта).

 

Медреси имало во сите позначајни населби во Македонија. Само во Скопје, на пример, уште во XV век, работеле најмалку две медреси, од кои едната, изградена од Исак-бег, спаѓала меѓу најстарите и најпрочуените на Балканот. Медресите обично имале по една училница и повеќе соби за престој на учениците, бидејќи бил застапен интернатскиот начин на живеење. Така, Исак-беговата медреса имала 10 соби (ќелии). Освен веронауката, во медресите се изучувале и ориенталните јазици, исламското право, филозофијата, математиката и др. Овие училишта биле извор на кадар за високите државни и верски функции. но едновремено и многу значаен за своето време расадник на науката.

 

Уште пораширена била мрежата на мектебите во Македонија. Нив ги имало дури и по селата, а во поголемите градски центри бројот им се качувал и на неколку десетици. Евлија Челебија во Скопје забележал седумдесет, додавајќи дека „кон секоја џамија е подигнато основно училиште", меѓу кои најпознато било Мустафа-пашиното. Главната задача на овие училишта била описменувањето и верското образование на децата.

 

Дервишките теќиња исто така биле еден вид воспитни установи, во кои дервишите сесрдно го пропагирале верскиот фанатизам и го всадувале борбениот дух, тие толку делотворни компоненти во комплексот од факторите што го овозможувале успешното ширење и одржување на Османската империја.

 

Книгата имала значајно место во културниот живот на исламскиот свет. Уште во раниот период на османската власт во Македонија биле создадени ориенталски библиотеки при џамиите, медресите и теќињата. За најстара се смета библиотеката што на својата џамија во Скопје и ја завештал Исак-бег, во 1445 година. Библиотеките понекогаш располагале со многу голем фонд на ракописни книги. Во тој поглед особено се истакнувала библиотеката (ќутубхането) при Иса-беговата медреса во Скопје. Нејзиниот основач завештал преку 320 разновидни ракописни книги во 320 томови. Се разбира, како и во другите ориенталски библиотеки од она време тоа најчесто биле книти со верска содржина.

 

324

 

 

Портали на турбето, дервиш-хането и ашчи-хането од теќето Арабати-баба во Тетово (од краја на XVIII век)

 


 

 

ГЛАВА VIII. КУЛТУРНОТВОРЕЧКИ ПРОЈАВИ НА АЛБАНСКАТА НАРОДНОСТ ВО МАКЕДОНИЈА

 

 

Албанците во Македонија имаат богат културен, материјален и морален народен живот во кој се чувствува и влијанието на другите култури со кои биле во допир: словенската, грчката и османската.

 

Во нивната култура се забележуваат трагите од заедничкиот живот на балканските народи, кои се развивале во исти историски услови, траги што се едновремено и израз на заедничката активност на балканските народи за заедничка кауза, колку под Византија, толку и под Османската империја. Овој заеднички живот при несреќни околности направил во народната литература на Албанците во Македонија да биде присутен не само автохтониот туку и балканскиот дух. Ова најдобро го демонстрира моралниот и материјалниот фолклор на Албанците, почнувајќи од фамилијарниот и општествениот живот до индустриското домаќинство на жените, архитектонската конструнција на куќите, орудијата на селскиот живот, носиите.

 

Народната литература на Албанците во Македонија колку е убава како уметничко производство, толку е интересна со својата содржина, која не запознава со животот од многу негови аспекти. На пр., календарските песни што конзервирале голем број елементи на паганскиот ритуал на времето кога овие творби биле поврзани со природните појави и со нивното влијание во земјоделската работа, т. е. со општествено-економскиот живот на примитивното време. Сличен е случајот и со т. н. песни на лулката или нинулите, во кои главен збор му се дава на несигурниот животен пат на новороденото дете, бидејќи татко му бил слуга на феудалците и богатите.

 

Значајно место во албанската народна литература им припаѓа на свадбарските и љубовните песни. И во свадбарските песни, покрај интимниот и субјективниот, присутен е и општествениот елемент. Свадбарските песни со разновидниот богат колоритет и со посебно поетско значење, третираат еден вистински култ на многу богати и деликатни

 

325

 

 

човечки чувства. Љубовните песни, пак, се истакнуваат со еден деликатен и многу интересен лиризам, а спонтанитетот е нивна најголема одлика и вредност.

 

Богати, интересни и разновидни се епските песни на Албанците во Македонија, кои покажуваат колку е богата фантазијата на непознатиот албански поет во Македонија. Тие се многу стари и со митолошко наследство. Најмногу се среќаваат во околината на Дебар и Кичево, додека во другите краишта на Македонија каде што живеат Албанци се импортирани и не се чести.

 

„Легендите на соѕидувањето“ се главни народни дела. Нивното пространство е многу големо. Ги наоѓаме не само кај Албанците, туку на целиот Балкан и во многу краишта на Европа, Азија и Африка. Централниот елемент во нив е жртвувањето на еден објект во темелите како пагански ритуал кој подоцна зема верски и суеверен карактер, а е жив и ден денеска. Преку овие легенди секогаш е присутна жртвата на човекот, за да се изгради нов живот. Вакви легенди има во околината на Дебар и во самиот град Дебар со наслов „Мостот на Дебар“ или во околината на Кичево со наслов „Гради мостови“. Како варијанти на овие легенди треба да се споменат и „Халил Гарија“, „Умер Ага“ или „Ага Умер“ и „Љута Фукарија“ или „Али Бирџалија".

 

Народната епика се збогатува и со историските народни песни, кои исто така се ретки во Македонија. И тие почесто се среќаваат во околината на Дебар и Кичево, таму каде што повеќе се зачувани традициите и законите, а се пеат во случај на свадба или празник. Во нив се воспеани ликовите на хероите и борците за спасување на народот од османлиското ропство. Тоа се познати историски ликови од пределот во кој и настанала историската песна. Наедно со тоа, во овие песни е воспеано и херојството на масата што му помага на херојот.

 

Албанската народна литература е богата и во народните приказни, кои се, во прв ред, производ на богатата фантазија на усното творештво.

 

Легендите и историските народни песни како и свадбарските и љубовните песни се придружуваат со гусла. Мелодиите се скромни и повеќе личат на рецитации.

 

Албанската куќа многу малку се разликува од македонската. Таа е приземна, еднокатна а поретко и двокатна, без под и таван, а во средината е огништето. Над земјениот под се наоѓа рогузина послана со килим. Долниот дел на куќата има еден ходник, штала за добиток, соба за млеко, каде што се подготвуваат млечни производи. Тука се наоѓа и кујната, која се вика и соба на жените или на огнот. Во горниот дел, на првиот или вториот кат се наоѓаат: соба за спиење, соба за гости, абдесана, која нема само верски карактер, туку служи и како место каде што се мијат садовите и каде што се чува водата кога нема специјално место

 

326

 

 

како во околината на Кичево, каде што ова место се вика „стомналук". Секоја албанска куќа располага со бањи од стар турски систем. Скоро секоја куќа во горниот дел има балкон — чардак.

 

Куќите се градени целосно од камен, или пак во горниот дел од непечена цигла — плитар. Прозорците што гледаат кон дворот се поголеми и најчесто се свртени кон југ или југозапад, додека оние што гледаат кон патот се помали. Типична албанска куќа во Македонија е дебарската и кичевската. Градителите биле Македонци од Долна Река.

 

Албанската архитектонска уметност изразена во верските објекти, џамии и цркви во Македонија е поврзана со исламската и византиската култура. Црквите на Албанците што егзистирале до почетокот на масовата исламизација на Албанците во XVII век биле разрушени заедно со гробиштата, така што за нивното постоење денес сведочат само некои од зачуваните топомини („Ке киша“ — „Кај црквата", „Ке ворет кристијане“ — „Кај христијанските гробишта“ и др.). Денес не може да стане збор за стилот или фреските на овие цркви, но сигурно тие биле од византиски стил како и сите балкански цркви на православната вера или со римски стил на католичката црква.

 

Албанската носија е со многу богат колорит. Таа не само што не е иста во два различни предела, туку многу често се разликува од село до село. Таа е особено оригинална во планинските села, а со ориентално влијание во полските села. Ова се чувствува посебно во женската носија, додека машката е речиси униформирана среде сите Албанци во Македонија, со исклучок на Преспанско.

 

Машката носија се состои од бели бечви, везени многу убаво и богато украсени со црн гајтан, од кошула, џамадан, маичка везена со тантела, долг појас од 5—6 метра и пол метар широк, чорапи со разни шарки, бела волнена капа. Белата боја доминира во албанската носија на мажите, а тоа иде од белата волна на овците на Албанецот овчар, која ја обработува жената Албанка. И женската носија е многу богата со разновиден колорит. Прототип е таа од Кичево, која се состои од кошула, долама, долга до долниот дел на нозете, со широки ракави, елек со црн гајтан, црвен појас и престилка со разни бои. Девојчињата носат свилени димии во бела боја и со жолти трендафили.

 

[Previous] [Next]

[Back to Index]